Pogen. Jaargang 1

[p. 24]

Hugo Wolf (1860-1903)
door Walter Meyvaert

HET groote ernstige vriendengelaat, met de goede oogen waarin wij onze hijgende ziel neerleggen in avonden van leed. De breede ruwe handpalm waarin onze bevende hand wordt gevat; de stem, diep als een hemel vol zon op ons donker verlangen: ‘reken op mij.’ De oude prent boven ons bed, die wij, na nachtlijk koortsijlen, in het eerste blauwe daglicht steeds terugvinden: die prent is een stuk geworden van ons wezen, lange jaren lang zijn wij ermee vergroeid.

Hugo Wolf; de roode gezwollen oogen lokken ons aan, zetten zich als kussen op ons gelaat, wanneer wij, na wellustige overgave aan het levenswee, de verwoestingen der Stultitia Doloris willen zien in een spiegel. Hugo Wolf, aanschijn van ons aanschijn, uw scheppend genie zweeft boven en buiten uw leven om: de ziel verlost uit het lichaam: de ziel die uw lichaam ten slotte heeft vermoord.

_**_*

Wolf's lied is de band tusschen zijne en onze menschenziel. Omdat het een vrucht is, gegroeid ook uit ons zelf, daarom hebben wij het lief, daarom grijpt het ons aan, in al zijn diepte en waarachtigheid.

Ook Schumann schenkt ons dergelijke aandoeningsmomenten: het blijven steeds momenten. Schumann was een meervoudige natuur: zijn genie was een vuur dat nu eens gloeit, dan laait, dan weer opstijgt ten hemel in dikke rookwolken of stilletjes ligt te vunzen. Naast subliemen hartstocht, vinden wij banaal geknutsel dat ons herinnert aan het kleurloos gezannik in veel van Mendelsohn's werk.

Wolf daarentegen is één langzame aanhoudende gloed. Hij kent maar ééne muzikale uitdrukking: het lied. En de dichter met wie hij is vergroeid en die hij eenvoudig laat zingen doorheen zijn eigen ziel is de zoo suggestieve, delikate Mörike.

_**_*

Zijn werk bestaat bijna enkel (een opera en wat orchestrale muziek uitgezonderd) uit een rijke schat liederen, waarvan 53 op gedichten van Mörike, 51 op gedichten van Goethe en de andere op teksten van Reinick, Eichendorf, Heine, Paul Heyse, Ibsen en Shakespeare, benevens drie merkwaardige liederen op gedichten van Michel-Angelo.

[p. 25]

In geheel deze liederenschat komt geen enkele, maar geen enkele banale of minderwaardige muziekmaat voor. Alles draagt den stempel van het muzikaal genie. Wolf wil verantwoorden voor de minste noot die hij geschreven heeft.

_**_*

Het duistere, schuwe kind, dat, pas zeventien jaar oud, de poort van het Weensch konservatorium onverbiddelijk achter zich hoort toevallen en den weg niet opdurft naar de puinen van het vaderhuis: zoo is Hugo Wolf in den aanloop van zijn smartenrijke arbeidsjaren, rijk aan de zuiverste scheppingsextazen die den geest vreten als een vlam. De van-muziek-bezetene die zijn kil kamertje ontvlucht en komponeert op de banken in het park. Avant-gardist in zijn tijd, voor wie de aanfluiting der achterlijke menigte het heerlijkste applaus is. Iu 1884 komt hij als muziekcriticus aan het Wiener Salonblatt. Twee jaar lang wordt zijn ‘revolutionair’ proza in het modeblad geduld. Dan is de maat vol.

De eerste liederen van Hugo Wolf zijn een voortzetting van het beste dat Schumann en Schubert ons hebben geschonken. Weldra ontluikt het vrije lied, zonder herhalingen noch strofen. Tot type dienden de lyrische ontboezemingen uit de tweede en derde akt van Tristan en Isolde, vooral in de manier van het woord en de muziek te doen samenwerken. Wolf heeft Wagner's werk gekend en het geestdriftig verdedigd tegen de aanvallen zijner vijanden. Wagner heeft Wolf slechts eenmaal ontmoet (in 1875) en zich verder om hem niet meer bekommerd. Ook niet in de periode van Wolf's hardnekkigen strijd tegen Brahms, wiens vreugdelooze, lichtlooze muziek door den geïllumineerden driftkop krachtig werd afgetakeld. Een strijd waarin Wolf het onderspit moest delven, roerloos als hij ten slotte stond tegenover de machtsontplooiing van Brahms' tallooze vriendenschaar. Wij zijn ervan overtuigd dat de invloed die Wagner's werk op Wolf heeft uitgeoefend alleen voortspruit uit zijne diepe waardeering voor het beste uit het goede dat de meester van Bayreuth ons heeft achtergelaten, en niet uit slaafsche persoonlijke aanbidding. Het werk van Wagner heeft, in zekeren zin, nooit de volmaaktheid bereikt van Wolf's lied. De taak die Wagner zich had gesteld was trouwens veel grootscher en daarom praktisch onuitvoerbaar. De utopie om tot de volmaaktheid te komen door samenwerking van muziek, woord en

[p. 26]

mimiek zal o.i. nooit worden bereikt. Ook buiten deze beschouwing om, vinden wij Wagner's manier om het woord in muzikale vormen te ontwikkelen niet altijd zoo geslagen als de wijze van Wolf. Wagner ontwikkelt te veel met toonveranderingen, wat geen ontwikkeling is maar wel een afleiding. Die bruske modulatie en vooral het kunstmatig aanwenden van leitmotieven als zoogenaamde ‘ontwikkeling’ van een muzikaal gedacht, lijkt ons vooral het zwakke punt in Wagner's Tristan. Wolf heeft deze zwakheid overwonnen. Zijn lied is een muzikaal gesprek zoo natuurlijk en zoo waar, zoo weinig gezocht, dat onze ziel, zonder gestoord te worden door de techniek der harmonie, rechtstreeks in voeling treedt met het gevoel uitgedrukt door den kunstenaar; even als wij, bij het aanhooren van het woord van een groot dichter of redenaar, het instrument: de taal, vergeten en rechtstreeks het gevoel, de gedachte die door het woord ritmisch en plastisch veruitwendigd worden, in onze ziel opvangen. Het lied van Wolf is evenmin een opeenstapeling van akkoorden; het is eerst en vooral een zang: de melodische lijn heeft zoo veel beteekenis als de harmonische. Daardoor is Wolf tegelijkertijd de voortzetter van het werk van Schumann en Schubert en van dat van Wagner. De stem en het instrument zingen tegelijkertijd hun eigen lied, elk op zijne wijze, de eerste melodisch en meer gebonden aan het woord, het tweede harmonisch en in nauw verband met de stem. Het instrument wil op zijn eigen manier de stem nabijkomen en volgen; en als de stem een poos rust, verheft zich vrij en ongebonden het instrument, maar blijft niettemin vervuld van de melodie der stem.

_**_*

De stijl van Wolf is uitermate persoonlijk. Veel persoonlijker dan deze van Strauss en Mahler, wier liederen nevens de zijne sterk verbleken. Een der akkoorden die hem absoluut eigen zijn is, onder andere: de terts met bijgevoegde octaaf, met systematische uitlating der quint waar zij er naar den regel zou bijhooren. Dat geeft een holheid van klank die ons te midden in zijn zielsmiserie en vertwijfeling verplaatst. - ‘Alles endet was entstehet’ waren de woorden van Michel-Angelo, die Wolf zoo meesterlijk vertolkt heeft in muziek. - Over deze afgrond van vernietiging stond zijn ziel steeds gebogen, aangetrokken door de oneindigheid die hij vóór-voelde in zijn diepste genie. Dan kwamen af en toe de duizelingen en zinsverbijsteringen

[p. 27]

die zijn werkzaamheid tijdelijk verlamden en hem op 43-jarigen ouderdom in het graf sleepten. De laatste jaren hadden hem niet alleen succes gebracht, maar hem, in zijn lichamelijke en geestelijke mizère - (het stilvallen zijner inspiratorische kracht vervulde hem telkens met den huiver van infernale verbetenheid) - rijkelijk verkwikt met de weldaden van enkele trouwe, innig-geliefde vrienden die hem, meer dan als vriend-in-nood, als aanbeden kind des huizes behandelden. Aan hun goedheid, aan hun milde gastvrijheid dankt het nageslacht de laatste sublieme opvluchten van het genie van Hugo Wolf: een der zuiverste muzikale verschijningen die wij sinds lang niet meer hebben kunnen begroeten.