Pogen. Jaargang 1

[p. 12]

Anatole France
de grootste schrijver eener decadentie
door Eugène Lemmens

EEN mijner vrienden vertelde mij hoe, in een gezelschap van jonge kunstenaars te Parijs, zijn kameraad, onder den subtielen invloed van een weinig ether en cocaïne tot hem zegde: ‘vos paroles sont des guirlandes sur des sphères.’

Onder de bekoring van den ether werd dit verre verband tusschen sferen en bloemkransen ontdekt. Niets is vollediger dan sferen; en niets vergankelijker dan guirlanden. Daarom leggen ‘guirlanden over sferen’, een verband tusschen de uiterste vergankelijkheid en de uiterste volledigheid, en dit verband zelf is van een uiterste broosheid.

Wanneer, na eenen langen doolenaarsweg, de geest den cyclus der gevoltrekkingen afsluit, zoodat hij voor eene volledige wereldopvatting komt te staan, stijgt er in hem op een vreemde rust. Dan is hij lijk Eool, wanneer hij al de winden opgesloten hield in zijn spelonken. De mannelijke vermoeienis van den bouwer of van den temmer zal hij niet meer moeten torsen; hij kan uitleggen en de zee, en de winden en het land: 't waarom en 't waarvan; - de stilte en 't gerucht. De oppervlakte, waarover hij zonder hindernis zal glijden, ligt gansch bereid, en nu mag hij, ontspannen, in zich laten opstijgen de aantrekkelijke doelloosheid en de begeerte tot spelen. Hij heeft niet de strijd gewonnen, doch de strijd gedood. Hij leeft in Rust, spelend over gladde sferen.

Ik heb me lang afgevraagd, terwijl ik de boeken las van Anatole France, van waar die lassitude kwam als na een inspanning waarbij 't bloed niet stroomde; - de oorzaak is deze: zijn boeken zijn een spel der aantrekkelijke doelloosheid, en guirlanden over gladde sferen.

Wat France schreef zijn geen romans; - waar is inderdaad het avontuur? - noch fabels. - Is het wijsgeerig werk? - Zijn poezie is geluideloos en gedachtenloos. Zijn boeken over geschiedenis zweven tusschen 't werkelijke en 't onwerkelijke; zijn paradoxen zijn te waar in hun domein. Wanneer Antea aan de aarde raakte, won ze nieuwe krachten: France raakt nooit aan de aarde: hij leeft alleen nog op de

[p. 13]

toppen van zeer fijngevoelige vingeren. Hij evolueert in zijn geestescyclus; zijn werk is aantrekkelijk doelloos spel, en ten slotte verveelt het lijk ongedragen juweelen: want het juweel heeft maar beteekenis wanneer het gedragen wordt op het naakte, levende lichaam.

En zijn geestescyclus ligt hierin besloten: ‘Je crois à la succession des phénomènes.’ ‘ik geloof aan de wisselwerking der phenomenen.’ In die wisselwerking evolueert 't phenomeen: mensch. Er is iets oud-grieksch in die opvatting. Maar France stelt slechts belang in 't phenomeen: mensch tegenover mensch: - ze zijn ongenaakbaar voor elkaar (les âmes sont impénétrables aux âmes); ze zijn voor zichzelf mysteries, al of niet naar gelang hunner verstandsontwikkeling, doch zeer afhankelijk van hunne driften en hun quantum persoonlijkheid is heel beperkt. Ze verschijnen en verdwijnen midden een onverschillige wereld. Ze beminnen elkaar in de mate hunner zinnelijkheid (il faut être sensuel pour être humain); ze zijn dikwijls zoo broos en zoo schoon dat de kunstenaar France ze wou beschermen voor elkaar; ze begeeren zonder hartstocht, en vergeten zonder droefheid (Jocaste); - ze blijven kinderen, ‘kinderen van een zelfden vader.’

Hun vader France is vol wijsheid. Van oudsher overziet hij het spel der menschen. Hij is voor hen vol verdraagzaamheid. Ze hebben al zooveel geleefd en gehoopt! - tot hem mogen ze allen komen, hij begrijpt hunne zwakheden en hun nood aan mythen; Georges Pioch heeft hem ergens genoemd, ‘eene hostie zonder God’. Ieder kan in hem communieeren, doch geen wordt erdoor versterkt.

Juist omdat hun vader France verdraagzaam is en niet barmhartig.

Barmhartigheid is 't resultaat eener overwinning op zich-zelf; - verdraagzaamheid wordt weldra onverschilligheid. De verdraagzame gelooft aan geene waarheid. De barmhartige overwint zijne onverdraagzaamheid.

Daarom staat de wereld van Anatole France diametraal tegenover de katholieke wereld.

Nochtans, de sympathie van France voor de sacerdotale wereld is opvallend. Hij gebruikt heel dikwijls haar vocabulair. Want, het

[p. 14]

kristendom is, naar zijne sceptische opvatting, ook een besloten kring; al de levensproblemen hebben de priesters opgelost, al is het dan ook op een andere wijze dan hij. Hunne oplossing is metaphysiek, de zijne physiek. Doch, wat een bron van genot, de twee opvattingen aan elkaar te kunnen toetsen! Wat een volupteit wanneer l'abbé Coignard, of l'abbé Lantaigne en Mijnheer Bergeret elkaar ontmoeten! Hunne uitdrukkingen zijn gezocht en de verfijnste urbaniteit beheerscht al hunne gesprekken. Ze eerbiedigen elkaar zooals twee volmaaktheden elkaar zouden eerbiedigen:

Bergeret.
Monsieur l'abbé, on dit partout que vous serez appelé à l'archevêché de Tourcoing.
L'abbé Lantaigne.
J'en accepte l'augure mais n'ose l'espérer.
Bergeret.
Mais ce choix est trop bon pour n'être pas douteux, on vous croit monarchiste, et cela vous nuit. N'êtes vous pas républícain comme le pape?
L'abbé Lantaigne,
Je suis républicain comme le pape. C'est à dire que je suis en paix et non en guerre avec le gouvernement de la République. Mais la paix n'est pas l'amour. Et je n'aime pas la République.
Bergeret.
Je devine vos raisons. Vous lui reprochez d'être hostile au clergé et libre penseuse, enz.

Zij zijn meesterstukken van verdraagzaamheid; doch, verdraagzaamheid maakt nooit meesterwerken. Zij is het kenmerk eener periodevan verval, 't is te zeggen eener periode van te menigvuldige ideën en van ecclecticisme; een beschaving heeft hare eenheid en daarom hare waarheid; ze heeft een richting en besnoeit, vernietigt of assimileert zich wat die richting tegenwerkt of niet rechtstreeks meehelpt tot bereiken van haar doel. Lijk l'abbé Lantaigne het ergens zegt, in

[p. 15]

‘l'Orme du Mail’ weet de katholieke kerk heel goed dat de verscheidenheid uit den booze is (la diversité est détestable). En, wat France er ook over denke, de Kerk is niet verdraagzaam. Verdraagzaamheid is noch kristelijk noch menschelijk. Want, naar den geest, wordt ten slotte verdraagzaamheid wreeder dan onbarmhartigheid.

Met het leven spelen is juist het onbarmhartige. Liefde, haat, politiek, wetenschap, vriendschap, alles aanzien als een spel is onmenschelijk. Het is den mensch onmogelijk te leven zonder vastte wortelen in een zekerheid en zonder te streven naar een doel. Daarom is France een sophist: de sophisten zijn dezen die de ijdelheid hunner goden hebben doorzien, daarom hunne beschaving afbreken, doch geene nieuwe goden in de plaats der oude stellen. En, nog meer dan een sophist, is France een rethor, of liever zijne sophistiek vloeit uit zijn rethor-zijn. - Waar de sophist met ideën speelt, speelt de rethor met woorden. - Langs den weg van het woord heeft France de methaphysiek teruggebracht tot de physiek: ‘si je vous dis que, pour l'idée comme pour le mot, l'abstrait n'est qu'un moindre concret.’

Voorzeker, er is in heel de Fransche letterkunde geen subtieler woordkunstenaar dan France. Lijk zijn persoonlijkheid, is zijne phrase zonder nerven en zonder strijd; maar zoo concreet en zoo vloeiend! Alle wendingen gebruikt hij; de spraakleer is zijn wijsheid en zijn bron; de topieken heeft hij vernieuwd:

‘Deux matelots, possedés de la fureur du jeu, firent naufrage et n'échappèrent à la mort, après les plus terribles aventures, qu'en sautant sur le dos d'une baleine. Aussitôt qu'ils y furent, ils tirèrent de leur poche leurs dés et leurs cornets, et se mirent à jouer.’

Hij illustreert eene fransche spreekwijze op de meest pittoreske manier. B. v. 't dagelijks gezegde: ‘une anecdote salée’:

‘Madame Marmet est une agréable vieille dame, une moderée et polie vieille dame. Elle sait beaucoup d'anecdotes sur les personnes de distinction qui habitent Paris. Et lorsqu'elle les conte, elle fait comme mon cuisinier Pampoloni quand il sert les oeufs sur le plat: il ne les sale pas, mais il met le sel à côté.’

Doch, hoe bekoorlijk ook, vervelen ten slotte die phrasen. Het woord blijft toch ook, in zijn wezen, een kreet, en die kreet werd uitgegooid naar 't onbekende. - De ondergrond van het woord is tragiek. France heeft het gemaakt tot de speelbal bij uitmuntendheid. Daarom, al is hij wellicht wijzer dan velen, zal France nooit geëerd

[p. 16]

worden om zijne wijsheid. En al is hij beter dan velen, niemand zal hem als goed aanzien. - Hij heeft menigvuldige waarheden verkondigd, maar die waarheden liggen lijk guirlanden over sferen, ontworteld. Hij zal nooit iemand versterken, noch vertroosten. Evenmin als Seneca of Marcus Aurelius, evenmin als wijsbegeerte in 't algemeen ooit iemand vertroost heeft.

Lino van PROSPER DE TROYER