Poëziekrant. Jaargang 20

[p. 44]

Recensie

Hans Groenewegen
Gertrude Starink
De queeste naar het eerste teken

Gertrude Starink is bezig aan het meest mysterieuze werk-in-uitvoering van de Nederlandse poëzie. In haar 38 passages op De weg naar Egypte worden Egyptische, Germaanse, Keltische en Christelijk verstane joodse elementen samengesmolten tot een eigen cultisch-mythische wereld. Volgens Hans Groenewegen onderneemt de dichteres ‘een poging het mysterie te ontcijferen door zich er gelijk aan te maken’.

In 1980 verscheen de eerste dichtbundel van Gertrude Starink onder de titel De weg naar Egypte, in 1993 en in 1995 verschenen een tweede en derde bundel met dezelfde titel. Alleen de ondertitels verschilden: bij de eerste bundel luidde die Twintig passages, 1970-1977, daarna werd het Zeventien passages, 1977-1985 en Een passage, 1985- 1993. De slotregel van de jongste bundel belooft alweer een vervolg: ‘ik blijf hier wachten op mijn laatste gast’.

Niet alleen het ontwerp van het oeuvre en de moed om het over zo'n lange periode ten uitvoer te brengen zijn groots, ook de kwaliteit is dat. Het is dan ook verbazingwekkend dat de poëzie van Gertrude Starink in de kritiek nauwelijks weerklank krijgt. De recensies van haar drie bundels zijn tellen op de vingers van anderhalve hand.

Vanuit Cornwall, waar ze leeft en een antiquariaat beheert, stuurt Starink voorpublikaties op briefkaarten naar vrienden op het vasteland. Bij het verschijnen van de eerste bundel schreef Dirkje Kuik, een van haar adressanten, een groot stuk in NRC-Handelsblad. Kuik deed verslag van een bezoek in Cornwall en van een uitgebreid tafelgesprek over de ‘passages’. Helaas dwong het particuliere karakter van haar verhaal de lezer in de positie van voyeur: voor wie gedwongen wordt door een sleutelgat te kijken, valt de poëzie buiten het blikveld.

Recensies over die eerste bundel heb ik niet kunnen vinden. De opvolger werd in enkele regionale Nederlandse dagbladen gesignaleerd. Dat maakte Starinks collega Hans Tentije op haar werk opmerkzaam. Als hij het echt nodig acht, bemoeit Tentije zich een enkele maal met de poëziekritiek. En zo publiceerde hij een uitvoerig artikel over Starink in De Groene Amsterdammer. Hij betrok bij zijn richtinggevende karakterisering ook de eerste bundel, die tegelijk met de tweede opnieuw werd uitgegeven. Tentije liet zien dat Starinks Egypte zinnebeeldig is: ‘de uitdrukking van het verlangen naar geborgenheid en geluk, naar een situatie waarin, als eertijds, de symboliek nog samenviel met de beleving, nog niet los kon worden gezien van de alledaagse werkelijkheid. Associaties met de bijbelse vlucht naar de vleespotten van Egypte dringen zich natuurlijk op, maar ze versluieren meteen al meer dan ze verhelderen. Het Egypte van de ziel - droombeeld, hersenschim, nergensland.’

Ook Kees Fens leverde een substantiële bijdrage over het werk van Starink. In één zijn wekelijkse rubrieken in de Volkskrant behandelde hij het in samenhang met het symbolisme van A. Roland Holst. Fens liet in zijn fascinatie de bevreemding die deze poëzie bij hem oproept, samenvallen met de vreemde wereld waarvan zij verslag doet.

Starinks drie bundels hangen nog sterker samen dan hun titels al aanduiden. Het is goed voorstelbaar dat de achtendertig passages op De weg naar Egypte elk een geheel eigen couleur locale zouden hebben. Maar behalve in de poëtische kwaliteiten van Starink lijkt in De weg naar Egypte geen voortgang te zitten. De passages zijn allemaal in hetzelfde landschap gesitueerd, waardoor de sfeer van de drie bundels ook nauw verwant is.

Starink heeft het hybride landschap zo gestileerd dat het mythische trekken krijgt. Het landschap waarin haar vrouwelijke ik-figuur rondzwerft, bevindt zich op de overgang tussen zee en land. Misschien is er een smal strand aan een baai waarin een eiland ligt, zeker is er een dominerende rotswand waarvoor in de laatste twee bundels de benaming ‘klif’ ook opduikt. Het achterland wordt gevormd door een gebergte waarin een bron ontspringt. Op de rots staat een huis. De mensen van de vaag gehouden bewoonde wereld verderop denken dat het een ruïne is. De ik-figuur, die altijd aan het woord is, weet dat het huis in de steigers staat. Er zijn stallen. Starinks hoofdpersoon houdt een vuur brandende, tegelijk een waakvlam ter oriëntatie van een verlosser én een dwaalvuur ter misleiding van schepen. Ook is er een ‘grafberg’, maar misschien is de rots wel die grafberg. Ook een aantal dieren spelen mee: zwarte paarden, een hinde, wolven, raven, valken, en nog enkele onbepaalde vogels.

De grafberg met zijn labyrint van gangen roept het beeld van een piramide op. Dan zijn er nog sarcofagen, ibissen, rode reigers, een overdadig bloeiende lotus en een cultische lotuslamp. Er wordt gerefereerd aan de zeven magere jaren uit het bijbelse Jozefverhaal. Niet in een biezen mandje, maar op een wit zeildoek drijft een Mozes-figuur het verhaal in. Het lijkt wel of de ik-figuur niet op weg is naar Egypte, maar er al is. Daartegen spreken dan weer de sneeuw die het landschap bedekt en de aanhoudende koude in de regels. Met de wolven en de raven geven zij de rotsbaai en zijn rotsig achterland een noordelijk karakter. Daarom noemde ik Starinks landschap hybride: Egyptische, Germaanse, Keltische en Christelijk verstane joodse elementen zijn samengesmolten tot een eigen cultisch-mythische wereld. Hans Tentije noemde dit ‘het Egypte van de ziel’. Dat is het ook, maar het is meer dan dat.

Deze zeer bepaalde onbepaaldheid van de plaats van handeling kenmerkt Starinks poëzie. Deze plek waarop alle handelingen zich afspelen, waarin en waaromheen de zwerftochten voeren, is het eindpunt van De weg naar Egypte. Het huis dat er staat, is voor de ik-figuur bestemd. Maar dezelfde plek is tegelijkertijd ook het vertrekpunt van die weg. Bij het huis is ook een ‘kamp’, wat het tot een doorgangshuis maakt. De

[p. 45]

hoofdpersoon bevindt zich in een voortdurende staat van vertrek: ze vertrekt naar de plek waar ze is. Starinks ‘Egypte’ is een staat van doortocht, een permanente passage.

In Sluiproutes & Dwaalwegen, zijn proefschrift, creëert Anthony Mertens de term ‘liminale poëtica’. Hij wil daarmee teksten uit de moderne literatuur karakteriseren die als het ware nooit op de plaats van bestemming aankomen. ‘Drempelteksten’ noemt hij ze ook. Ze markeren de overgang tussen het ene en het andere gebied - dood en leven bijvoorbeeld, waken en slapen, het voorwoordelijke en de taal - zonder ooit het ene of het andere gebied te bereiken. Veel van de elementen die Mertens in drempelteksten terugvindt, zijn ook te herkennen in De weg naar Egypte: een veerman, de typische figuur van de overgang; een labyrint; het huis dat een ruïne is voor wie het ziet, maar een huis in aanbouw voor wie het weet.

Bovenal zijn in de drie bundels de door Mertens vermelde queeste en initiatierite te herkennen. In de pre-moderne context krijgt de inwijdeling door de initiatie een nieuwe naam en een nieuwe identiteit in een gemeenschap, wordt hij of zij ingewijd in de geheimen van een onwankelbare orde. In de moderne literatuur is dat eindpunt verdwenen. De queeste is er nog, maar de hoofdpersoon weet niet meer wat hij zoekt: de geheimen en de gemeenschap zijn verdwenen. De initiatie kan niet worden afgerond, zodat de held zich permanent in de liminale fase bevindt. De heldin in Starinks bundels houdt zich bij voortduring in passages op.

In Starinks werk wordt een queeste beschreven naar de grondslag van het menselijk leven. Hoewel door de toon van de tekst en de teneur van de vertelling die queeste onvoltooibaar lijkt, is de ik-verteller sterk gericht op de oplossing van dat mysterie.

De verwachting van het einde van de queeste en het verlangen naar de voltooiing van de initiatie zinderen in haast alle passages. Verlangen komt voort uit het ervaren van onvervuldheid. Verwachting hangt met een weten samen, met de zekerheid van dingen die men niet ziet. De metaforen van Starink voor het weten dat haar drijft, plaatsen haar tegenover de heersende opvatting dat ‘de grote verhalen’ hun geldigheid hebben verloren. Volgens het postmodernisme is het huis van het Westers metafysisch denken een ruïne: de filosofische en ethische stelsels die gebouwd zijn op de veronderstelling van één Woord en één Waarheid, hebben hun geldingskracht verloren. Maar in haar tweede bundel noteert Starink:

het huis heet de ruïne niemand hier
weet dat het niet verwoest is maar onaf
niemand vermoedt dat ze hetzelfde zijn
de steigers en de stokken voor de wijn

In de queeste duikt ook altijd de figuur van de verwoesting op. De queeste-ganger moet een aantal crises doorstaan voor hij waardig wordt bevonden de graal in handen te nemen. Volgens Mertens' analyses zijn dergelijke crises in het werkvan de modernen permanent geworden. Huizen worden niet volledig gebouwd, zonder dat ze overigens tot de grond toe worden afgebroken: ze blijven steken in de paradoxale samentrekking bouw-val.

Soortgelijke paradoxen kenmerken ook Starinks bewegingen om de queeste en de initiatie te voltooien. De rol die taal en teken krijgen, spreekt boekdelen. Wil het verlangen naar voleinding kunnen overgaan in de zekerheid van de komende vervulling, moet één oorsprong worden voorondersteld. Die vooronderstelling treffen we op verschillende plaatsen aan. In een van de gedichten in de eerste bundel wordt een vertrek aangekondigd. Alle sporen moeten daarvoor worden uitgewist. Er moet tabula rasa worden gemaakt. De laatste twee strofen beschrijven wat rest:

het bergkamp wordt

beschermd door nevels

de ingang van de berg is onbekend
er is geen plattegrond maar deze mand
bevat lampen en olie voor wie overblijft

geen aanwijzing is gegeven dan
verborgen in de oudste lagen
het eerste vaatwerk met het eerste teken
ongehavend en nog nooit ontcijferd

Met ‘het eerste vaatwerk’ wordt de grondslag van de beschaving aangeduid. Tegenover de postmoderne bewering omtrent de verwoesting van alle menselijke denksystemen klinkt het ‘ongehavend’. De eerste gebruiksvoorwerpen die mensenhanden maakten, zijn versierd met de sleutel van hun samenleven. ‘Het eerste teken’ markeert het begin van het menselijk bestaan. Het menselijk bestaan begint met de handeling van de betekenisgeving en het geven van namen aan de wereld die de mensen omringt.

Het vaatwerk en het teken vormen samen de oplossing voor de vragen naar het doel van de queeste van de ik-figuur. Maar de vragen en de oplossing monden in elkaar uit. Het vaatwerk kan immers alleen gevonden worden krachtens de aanwijzing die op haarzelf is aangebracht. De oorsprong is het doel. De verlossing bestaat uit de ontdekking en de ontcijfering van de oorsprong.

De ontcijfering van taal, teken, land en zee is een dragend thema in Starinks gedichten. De ik-figuur is steeds bezig zich de taal van haar mannelijke tegenspelers eigen te maken. In de derde bundel krast zij tekens in de rand van een lotuslamp. Verwant aan het vaatwerk is dan weer een steen bij de bron waarop de naam geschreven staat van de man die steeds haar cirkelende bewegingen doorkruist. Zij wil die naam ontcijferen.

In de ontcijfering lijkt een voortgang aanwezig, want in de derde bundel vallen er namen. Met die namen is echter iets merkwaardigs aan de hand. Ze benoemen niet: Isos is de ene naam, ‘gelijke’, Nemo is de andere naam, ‘niemand’. Het reddende kind dat als Mozes over de golven komt aangedreven, wordt in eerste instantie ‘Blankzeil’ genoemd. Het is een onbeschreven blad, een tabula rasa. ‘Blankzeil’ wordt aan het einde van de passage omgedoopt tot ‘Soter’, wat ‘redder’ betekent en naar het einde van alle menselijke queesten verwijst. Daarmee lijkt het teken even in de voleinding ontcijferd. Maar Soter wordt onmiddellijk uitgewist: hij wordt ‘toegedekt’ en ‘niemandskind’ genoemd. De ontsluiering van het mysterie dat Starinks verzen draagt, geschiedt door het toe te dekken.

De poëzie van Gertrude Starink celebreert het wijkende geheim om het alsnog te begrijpen. Deze poëzie is een poging om het mysterie te ontcijferen door zich op rituele wijze ‘het eerste teken’ en de daarmee verbonden eerste naam eigen te maken. Deze poëzie is een poging het mysterie te ontcijferen door zich er gelijk aan te maken.

Gertrude Starink, De weg naar Egypte, Twintig passages 1970-1977, athenaeum-polak & van gennep, amsterdam, 1980. 37 p. / f 27,90 / 550 fr.

Gertrude Starink, De weg naar Egypte, Zeventien passages 1977-1985, athenaeum-polak & van gennep, amsterdam, 1993. 42 p. / f 27,90 / 550 fr.

Gertrude Starink, De weg naar Egypte, Een passage 1985-1993, athenaeum-polak & van gennep, amsterdam, 1995. 42 p. / f 27,90 / 550 fr.