Poëziekrant. Jaargang 19

[p. 18]

Buitenland

Jorgeluis Borges
Moed moet
Lieve behiels⁺

Hoewel Jorge Luis Borges als dichter debuteerde en na zijn zestigste haast enkel nog poëzie schreef, berust zijn roem buiten het Spaanse taalgebied eerder op zijn glasheldere proza dan op zijn complexere poëzie. ‘Moed is slechts één van de vele eigenschappen waarover de Borgesvertaler moet beschikken’, stelt Lieve Behiels. Vervolgens stelt ze vast dat Erik Coenen, die in De onzichtbare roos vijftig gedichten van Borges vertaalde, een uitstekend rendement uit zijn moed weet te puren.

JORGE LUIS BORGES werd in 1964 in ons taalgebied geïntroduceerd met de verhalenbundel De Aleph, die zeer lovend werd onthaald. In 1967 volgde De Zahir, waarin net als in De Aleph verhalen uit El Aleph en uit Ficciones werden opgenomen. Julio Cortázar en Borges waren de eerste moderne Spaansamerikaanse schrijvers die in de Nederlanden bekend raakten. Hoewel zijn roem buiten het Spaanse taalgebied vooral op zijn proza berust, begon Borges in de jaren twintig zijn literaire loopbaan als dichter. Na drie bundels schakelde hij over op verhalen en essays. Pas in 1960, toen hij zestig jaar en blind was, publiceerde Borges opnieuw gedichten. Vanaf toen domineerde de poëzie opnieuw zijn literaire produktie.

De enorme internationale populariteit van deze schrijver is enigszins verbazingwekkend. Hij is immers geen ‘meeslepend verteller’, het sentiment is in zijn werk afwezig en de passies zijn van louter intellectuele aard. Zijn korte verhalen wemelen van de verwijzingen naar onbekende schrijvers en obscure theorieën. Critici hebben wel eens geopperd dat Borges zijn bibliografische referenties zomaar uitvond, maar onderzoek heeft intussen uitgewezen dat al de ‘derderangsdenkers’ naar wie Borges verwijst, wel degelijk geschreven hebben wat hij citeert. Zo ontwikkelde hij een grote belangstelling voor de oudste vormen van Engelse en Scandinavische poëzie en maakte hij haar helden tot de zijne: mythische krijgers die zelfs de meest gecultiveerde lezer volledig onbekend zijn, werden naast de grote figuren uit de wereldliteratuur geplaatst. Borges ontwierp namelijk zijn eigen canon. Originaliteit vond hij onbelangrijk, literaire modes waren zijn aandacht niet waardig, en vooruitgang bestond niet, niet in de kunst en niet daarbuiten.

Borges’ glasheldere proza is slechts in schijn eenvoudig en vereist een behoedzame, speculatief ingestelde lezer, die bereid is een eind mee te gaan met de beschouwingen over de tijd en het geheugen, en te dromen wat hij niet kan bevatten. Borges neemt trouwens zelden een uitgesproken standpunt in over de metafysische vraagstukken die hij aanraakt in zijn werk: hij verzamelt theorieën, stelt die naast elkaar en weigert een keuze te maken. Vragen openen steevast meer perspectieven dan antwoorden.

In zijn werk, en vooral dan in zijn poëzie, exploreert Borges steeds terugkerende thema's, in blijvende dialoog met de grote werken die zijn venster op het leven zijn. Zoals alle grote dichters denkt Borges eerder in beelden dan in abstracties. Beelden die al eeuwen de westerse letteren bepalen, worden door Borges even tegen het licht gehouden en vanuit zijn eigen levensgevoel ingekleurd. Hij schreef zowel vrije verzen als vormvaste gedichten. In de inleiding tot Obra poética, waarin zijn gedichten tot 1976 verzameld zijn, schreef hij dat hij als jong dichter dacht ‘dat het vrije vers gemakkelijker is dan het regelmatige vers; nu weet ik dat het lastiger is en de intieme overtuiging vereist van sommige bladzijden van Carl Sandburg of van zijn vader, Whitman.’ Borges gebruikte de typische versvormen van de grote Spaanse poëzie: sonnetten en alexandrijnen met elflettergrepige verzen. De traditie van de renaissance- en barokpoëzie blijft zichtbaar. Hoewel het Borges helemaal niet om verbaal vuurwerk te doen was, zijn Quevedo en Góngora soms erg dicht in de buurt. In de proloog bij Het goud van de tijgers (1972) luidt het: ‘Een taal is een traditie, een manier om de werkelijkheid te voelen, geen willekeurig repertorium van symbolen.’ Wie de initiële barrière overwint, blijft Borges’ gedichten lezen en herlezen. Wie aanknopingspunten ziet met het netwerk (of het labyrint) waarvan deze poëzie het centrum uitmaakt, ontdekt steeds nieuwe ingangen.

Dat Borges’ proza op grotere schaal vertaald werd dan zijn poëzie, is dus niet verwonderlijk. Moed is slechts één van de vele eigenschappen waarover de Borgesvertaler moet beschikken. Het crème van ons vertalerscorps heeft zich in de loop der jaren met deze gedichten gemeten: Robert Lemm, Barber van de Pol en Paul Claes. Zopas verzorgde Erik Coenen een nieuwe bundel: De onzichtbare roos. Coenen koos voor vijftig vormvaste gedichten: zesenveertig sonnetten en vier langere strofische gedichten die Borges schreef tussen 196o en 1985. De vertaler rangschikte de gedichten niet chronologisch, maar thematisch. Omdat een begrip als ‘evolutie’ nauwelijks op Borges van toepassing kan zijn, lijkt dat een verantwoorde keuze, zeker omdat de selectie van Coenen representatief is. Wie De onzichtbare roos herhaaldelijk ter hand neemt, begint het principe achter de ordening van de vertaler te vermoeden. Het begin- en het slotgedicht, ‘Wij weten niets’ en ‘De som’, weerspiegelen elkaar, zodat een voor Borges typische eindeloze cirkel ontstaat. Na sonnetten over de tijd volgen sonnetten over klassieke en moderne figuren en schrijvers die Borges als archetypes liet fungeren, en sonnetten over de raadsels, het schaakspel en de natuur, allemaal figuren van het ik en van de tijd.

Vertalers kijken vaak heel verschillend tegen hun taak aan. In het ‘Nawoord’ bij Het geheimschrift (1983), een vertaling van La cifra (1981), schrijft Robert Lemm: ‘Voor wat het vertalen van de gedichten betreft heb ik me zoveel mogelijk gehouden aan de letter. Borges staat geen experimenteren of herscheppen toe, daarvoor is hij veel te precies.’ Erik Coenen heeft dan weer precies voor het herdichten gekozen: ‘Gebonden poëzie herdichten - ik gebruik dat woord bewust, van vertalen kan nauwelijks sprake zijn - is een onderneming die even krankzinnig is als die van Borges’ personage Pierre Menard, die de Don Quichot woordelijk wil herschrijven zonder Cervantes te zijn. (...) Uiteraard heeft mijn streven om ook de formele aspecten

+ Jorge Luis Borges, De onzichtbare roos. Sonnetten (vert. Erik Coenen), Aalders & co., Amsterdam, 1995, 136 p., 39, 90 fl.; 799 fr.

[p. 19]

Je bent de anderen niet

Behouden zal jou niet wat werd geschreven
door hen tot wie je smeekt in je beklemming;
je bent de anderen niet maar de bestemming
van 't labyrint, doorlopend vormgegeven.
Noch Christus’ lijdensweg en kruisiging,
noch Socrates al stervende, noch gouden
Siddhartha die de dood bij schemering
aanvaardde, zullen jou kunnen behouden.
Stof is ook 't woord door jouw mond uitgesproken,
Stof is de schrift door jouw hand voortgebracht.
Het lot kent geen genade en de nacht
van God is eindeloos, ononderbroken.
Want jouw materie is de tijd. Je bent
elk vluchtig en afzonderlijk moment

Erik Coenen (in De onzichtbare roos)

Het hoogtepunt

Jou zal niet kunnen redden wat geschreven
Is door de anderen die je vrees blijft bidden;
Jij bent niet hen en ziet je thans het midden
Van 't labyrint waaraan je stappen weven.
Al evenmin redt jou de stervensnood
Van Socrates en Jezus of de kracht
Van de gouden Siddharta, die de dood
Koos in een tuin, bij 't vallen van de nacht.
Stof is zowel het woord dat neergeschreven
Wordt door je hand als 't woord dat uitgesproken
Wordt door je mond. 't Lot toont geen medeleven,
Terwijl de nacht van god geen einde kent.
Jij bent gemaakt van tijd, ononderbroken
Tijd. Jij bent elk afzonderlijk moment.
Paul Claes (in Yang 29)

De top

Het geschrevene dat diegenen nalieten
Op wie jouw angst zich beroept kan je niet redden;
Je bent de anderen niet en je weet je thans
Centrumvan het labyrint dat jouw stappen
Vlochten. Niet de doodsstrijd van Jezus
Noch die van Socrates, noch de sterke gouden
Siddharta die bij het doven van de dag
De dood in een tuin aanvaardde zal je redden.
Stof is ook het woord geschreven door
Jouw hand of uitgesproken door jouw mond.
De Hades kent geen mededogen
En de nacht van God is eindeloos.
Je bent gemaakt van tijd, de onophoudelijke
Tijd. Je bent ieder afzonderlijk moment.

Robert Lemm

(in Het geheimschrift, De Bezige Bij, 1984)

Borges publiceerde hetzelfde gedicht in twee bundels en betitelde het tweemaal anders. In La moneda de hierro (1976) heet het ‘No eres los otros’, wat Coenen vertaalt als ‘Je bent de anderen niet’. In La cifra (1981) heet het ‘El ápicé wat Lemm als ‘De top’ en Claes als ‘Het hoogtepunt’ vertaalt.

Jorge Luis Borges [foto: Belga]

van Borges’ poëzie te respecteren, de inhoudelijke weergave beïnvloed.’

Een lezer hoeft natuurlijk niet te kiezen voor een van beide opties. Maar men kan wel nagaan of de vertaler zijn keuze waarmaakt. Vooral als de originele tekst naast de vertaling staat afgedrukt, zoals in De onzichtbare roos, is vergelijken een drang waaraan men maar moeilijk kan weerstaan. Toch zijn de vertalingen uiteraard bedoeld ooi als Nederlandse poëzie te worden gelezen. Dat verdienen ze ook. Uit de vertaling van Coenen blijkt een grote kennis en een grondig inzicht in het geheel van Borges' poëzie: als hij elementen toevoegt of vervangt, gebeurt dat op basis van zijn ‘Borges-archief’. De vertaler springt omzichtiger om niet zijn materiaal dan van een ‘herdichter’ verwacht kon worden.

Vertalen is kiezen. Bij de lectuur van de oorspronkelijke versie naast de vertaling is de verleiding groot een winst- en verliesrekening op te snaken. Dat is een eerder steriele bezigheid. Wie De orizichtbare roos ter hand neemt, leest Borges én Erik Coenen. De eerste behoeft intussen nauwelijks nog een introductie, met de tweede moet men zeker kennismaken.