Poëziekrant. Jaargang 19

[p. 13]

Buitenland

Elisabeth Eybers
Onbereikbare perfectie
Remco Ekkers⁺

Heb je een Zuidafrikaans woordenboek nodig om de gedichten van Elisabeth Eybers te lezen? Nauwelijks. En als je al een passage na de eerste of tweede lezing niet begrijpt, ligt dat niet zozeer aan het woordgebruik. Nee, de moeilijkheid zit - zoals bij alle interessante poëzie - veeleer in de syntaxis, de ellipsen en vooral in de eigenzinnige metaforiek.

Elisabeth Eybers [foto: archief Querido]

DE ZUIDAFRIKAANSE dichteres Elisabeth Eybers, die onlangs tachtig werd, publiceerde zestien dichtbundels, waarvan Nuweling voorlopig de laatste is. In 1961 vestigde Eybers zich in Amsterdam, maar de dichteres zou in het Afrikaans blijven schrijven. In 1978 werd zij bekroond met de Constantijn Huygensprijs en in 1991 ontving zij de prestigieuze P.C. Hooftprijs.

Waarschijnlijk zijn de toegankelijkheid en de herkenbare thematiek van Eybers' gedichten niet vreemd aan haar succes. Die toegankelijkheid wordt in de hand gewerkt door het heldere taalgebruik, waardoor haar poëzie met niet al te veel moeite door Nederlandstalige poëzieliefhebbers kan worden gesmaakt.

Laat me enkele voorbeelden geven. In het gedicht ‘Aan 'n medebejaarde’ uit Nuweling staat: ‘terwyl slinkdae glimmend soos byewas | geleidelik jou mymeringe laat verstom’. Het gedicht gaat over het ouder worden en het daarmee gepaard gaande toenemende ongemak - een weerkerend motief. ‘Slinkdae’ moeten dagen zijn die korter worden. Het woord staat niet in het woordenboek; ‘slinken’ wel, en dat ken je. Even verder staat: ‘Paaiementsgewys gaar jy hiemamaalsloon | reeds hier’. Je herkent het Nederlandse ‘vergaren’ en het Engelse ‘to pay’. De betekenis moet zijn: zoals bij afbetaling in delen. In het gedicht ‘Rekenskap’ wordt een woord ‘aleweeagtig van smaak’ genoemd. Aloë is een plant met bitter sap. In ‘Wisselwerking’ had ik problemen met het woord ‘betig’ (beticht). Ik legde de klemtoon verkeerd: bé-tig. Later dacht ik: wat dom, waarom zag ik het niet meteen? Het staat nog wel in rijmpositie, die hamerende ig-klanken hebben een duidelijke functie. Ze zijn als harde vingers die wijzen op een plicht, en staan tegenover de zachtere ‘ees’, die hier het vrouwelijke uitbeelden. Eybers is een rijmkunstenares. Zo gebruikt ze in het gedicht ‘Maart’ dertien regels lang maar één rijmklank.

Een ander weerkerend motief in Eybers' poëzie is de mannelijke, harde rationaliteit tegenover de vrouwelijke, zachte onzekerheid en het verzet hiertegen. Dat motief duikt eveneens op in het gedicht ‘Wisselwerking’:

Hoe gewigtig die eervolle plig
om onwrikbaar veelwetend te wees:
die stem uit die staalstrak gesig
aangevul om leviete te lees
dreun nog dieper sodra hy hom rig
tot 'n feilbare vroulike gees
in die watte gelê om betig
te word, buigbaar, onseker, bedees.

De dichteres stelt de domme mannelijke gewoonte om het één beter te vinden dan het ander aan de kaak. Haar moeder was een levend bewijs tegen zo'n tweedeling. In ‘Wat van my moeder?’, een verhoudingsgewijs lang eerbetoon, schrijft ze over haar vader en moeder:

+ Elisabeth Eybers, Nuweling, Querido, Amsterdam, 1995,47 p., fl. 29,90; 598 fr.

[p. 14]

Snelrym

Niks is ooit volmaak
niks is tydbestendig
alles is net-nie-raak
bedrieglik of onbehendig...

Tog, terwyl bogenoemde
gewaarwording binnedring
hoor jy veraf die geroemde
meeslepende stemme sing

en soms word 'n silwer klank,
pirotegniek van taal,
toeganklikheid, reeds afgedank,
uit ongenade gehaal

ten einde op eerste gesig
ligsinnig te pryk as gedig

In die Heilige Skrifhet hy hom verdiep,
langdurig in eksegese getuur,
sy blik op die lewe is ietwat bewolk
deur wat Abraham Kuyper al grommend vertolk.
Sy is tuis in die Engelse literatuur
hoewel sy die pligte van domineesvrou
dapper vervul met dekorum en trou,
slegs by uitsondering met 'n verbete mond,
befaamd om haar geestige kommentaar
op alles wat sy met moeite aanvaar.

Sy kan elke wiskundige raaisel onthul,
met klassieke sitate ons praatjies aanvul,
as daar maatjies aanwesig is, moet ons skaam
want sy wéét soveel meer dan 'n vroumens betaam.

De kinderen zijn zodanig beïnvloed door de vader, door de samenleving, dat ze zich over hun moeder schamen tegenover hun vrienden, terwijl ze eigenlijk trots op haar zouden moeten zijn.

Hetzelfde motief vinden we in het titelgedicht ‘Nuweling’, wat ‘beginner’, ‘onervaren persoon’ betekent. Je zou denken dat Eybers zich met al die poëziebekroningen toch geen ‘nuweling’ meer kan noemen. Maar dat doet ze toch.

Uitspraken over haar dichterschap vormen trouwens het derde weerkerende motief in deze bundel. Eybers is wezenlijk bescheiden: zelfbewust, maar ook doordrongen van het besef dat het gedicht nooit zo wordt als het zou moeten zijn. Het schrijven van gedichten is geen sinecure. Meestal zou ze liever wat anders doen, maar dichten is nu eenmaal haar taak, met een eerbiedige buiging naar de volmaaktheid.

Het is niet gemakkelijk - dat zegt ze keer op keer. Bovendien beseft ze dat het echte gedicht vanzelf komt, terwijl het pseudo-gedicht wordt gemaakt. Ze noemt het ‘onderhewig aan kleitrappery’ (gesukkel). In ‘Tot besluit’ vraagt ze zich af:

Kan jy jouself niet die res van die kwelling kwytskeld?
Hierdie verregaande gewroet om die juiste woord,
kom daar geen end aan? Dink jy nie soms dit behoort
tot 'n onverantwoorde soort van na binne gekeerde geweld?

Maar door te schrijven kan zij ook de soms nare werkelijkheid ontvluchten. Het schrijven werkt genezend. Ze kan iets vieren, iets verheerlijken. Ja, schrijven is egocentrisch, maar de lezer ziet iets van zichzelf in het gedicht. Hij of zij viert mee en geniet van een zilveren klank of van het vuurwerk in de taal.