Poëziekrant. Jaargang 18

[p. 20]

Literatuurgeschiedenis

J.D.F. van Halsema
Aandacht voor de decadentie
Yves T'sjoen⁺

Het decadentisme in de Nederlandse literatuur ten tijde van het fin de siècle wordt in de Nederlandse literatuurgeschiedenis hoogst stiefmoederlijk behandeld. Daar moet dringend verandering in komen, vindt J.D.F. van Halsema. De kersverse hoogleraar Nieuwe Nederlandse Letterkunde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam geeft daar in Te zoeken in deze angstige eeuw. Sporen van décadence-voorstellingen in de Nederlandse letterkunde aan het einde van de negentiende eeuw alvast een geslaagde aanzet toe.

Uit recente, wetenschappelijk opgevatte, maar voor een breder publiek bedoelde publikaties blijkt dat de studie van het decadentisme in de Nederlandse literatuur omstreeks de eeuwwisseling beperkt blijft tot enkele bescheiden bijdragen en tot flink wat terminologisch gehakketak. Zo wijdt Jacqueline Bel er in Nederlandse literatuur in het fin de siècle (1993) hooguit twee pagina's aan. Maarten van Buurens essay, ‘Estheticisme. Aanzet tot een definitie van de “fin de siícle”-literatuur’ (opgenomen in Verschuivingen, verdichtingen, 1993) is niet meer dan een vulgariserende aanzet tot situering van ‘decadentie’ en ‘estheticisme’ in een internationaal perspectief. De breed opgezette en boeiende studie van Jaap Goedegebuure, Decadentie en literatuur (1987), graaft dan wel dieper, maar blijft beperkt tot cultuurhistorische achtergronden en enkele boeiende analyses van verwante literaire



bewegingen en figuren in Europa omstreeks 1900.

Het ‘décadence’-concept kan niet straffeloos worden losgekoppeld van het toenmalige met vitriool gevoerde literaire discours. Dit in tegenstelling tot het symbolistische concept dat een louter literair-historische, ‘dode’ constructie is. Het decadentisme is op een complexe manier geworteld in de Nederlandse literatuur. J.D.F. van Halsema ondernam in zijn oratie ‘bij de aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar’ aan de Vrije Universiteit in Amsterdam’ een eerste poging om deze ‘spookstroming’ diepgaander te situeren.

Van Halsema's speurtocht naar de invloed van de Franse ‘décadence littéraire’ op de kunstopvattingen van Nederlandse schrijvers aan het einde van de negentiende eeuw vangt aan bij drie basisteksten: de studie Charles Baudelaire (1881) van Paul Bourget, waarin voor het eerst een ‘Théorie de la décadence’ wordt uiteengezet, de artikelenreeks La sensation dans la littérature. La Folie de Charles Baudelaire van Maurice Barrès en de inleiding die Théophile Gautier voor Baudelaires bundel Lesfleurs du mal (1910) schreef. Daaruit blijkt onder meer dat de symbolisten | decadenten rigoureus het klassieke afwijzen en pleiten voor afbraak en revolutie. Toch zijn dat maar deelaspecten van de fundamentele tegenstelling tussen het literaire werk van enerzijds de naturalist Zola en anderzijds symbolisten | decadenten als Baudelaire en De Goncourt.

Emile Zola zocht naar grote samenhangen. Zijn monumentale romancyclus Rougon Macquart is een breed opgezette studie van het ellendige proletariërsleven, waarin van verfijning en sensitiviteit geen sprake was. In Baudelaires poëzie daarentegen domineert het precieuze en het momentane, vervangt het artificiële het natuurlijke, worden ziekte, verval en hyperindividualisme gecultiveerd en het imago van de lijdende, neurasthenische kunstenaar geïdealiseerd. Zijn poëzie vond in Nederland vooral weerklank bij Lodewijk van Deyssel en Herman Gorter. Verwey en Diepenbrock, en later ook Van Eeden, zetten zich evenwel tegen dit geraffineerd sensitivisme af en onder meer door hun toedoen kreeg het begrip ‘decadentisme’ een negatieve connotatie. De breuk tussen Albert Verwey, die naar diepere verbanden peilde en het artistieke in een ‘religieuze eenheidsvoorstelling’ plaatste, en Van Deyssel, die de ‘culte du moi’ (een term van Maurice Barrès) en een solipsistische poëtica verdedigde, is kenschetsend voor de tegenstellingen in het Nederlandse literaire discours omstreeks 1886.

In de Nederlandse letterkunde mag het decadentisme dan wel een marginale stroming zijn gebleven, toch kan door een herdefiniëring van het begrip ‘decadentisme’ een nieuwe visie ontstaan op het werk van, bijvoorbeeld, J.H. Leopold. Van Halsema wijst er in dit verband op dat de ‘Zes Christus-Verzen’ van Leopold een reflectie zijn op het kunstenaarschap van de ‘décadence’. Ook Gorters ‘Een dag in 't jaar’ kan worden gelezen als een apocalyptisch visioen met motieven die aan de ‘décadence littéraire’ zijn ontleend. Ook een onderzoek naar het ‘gevoels- en taalidioom’ van Leopold en Gorter zou nieuwe interpretaties kunnen voeden.

Van Halsema's essay is een geestdriftige apologie voor een literaire historiografie zonder kunstmatig afgebakende stromingen. De doorwerking van artistieke invloeden en de onderlinge wisselwerking tussen verschillende poëtica's zijn vaak ingrijpender en minder direct verklaarbaar dan uit literatuurhistorische overzichtsartikelen kan worden afgeleid.

+ J.D.F. van Halsema, Te zoeken in deze angstige eeuw. Sporen van décadence-voorstellingen in de Nederlandse letterkunde aan het einde van de negentiende eeuw, Historische Uitgeverij, Groningen, 1994, 71 p., fl. 22,50; 450 fr.

[p. 21]

De auteur doet alvast een eerste poging om de invloed van het decadentisme in het levendige literaire discours omstreeks de eeuwwisseling te schetsen en stipt in zijn conclusie ook diverse thema's en gebieden aan waarover nog maar weinig is geweten, zoals: de tijdelijke toenadering tussen Van Eeden en Verwey ingevolge hun antidecadentistische ingesteldheid, de uiteenlopende betekenissen van ‘decadent’ in Nederland omstreeks 1900 en de poëticale standpunten van Albert Verwey.

Ook de correcties die Van Halsema aanbrengt aan de té rigide definiëring van het begrip ‘modernisme’ door Elrud Ibsch (De plaats van de decadentie in de literaire evolutie, 1985), zijn kenmerkend voor zijn naar accuratesse strevende gedrevenheid. De ‘epistemologische twijfel’, die door Ibsch werd verbonden met het modernisme, uitte zich volgens Van Halsema voor het eerst in het werk van enkele decadenten. Daarmee reageerden zij tegen de positivistische zekerheden waarmee de generatie(s) vóór Tachtig schermden. Hoewel de twijfel vooral emotionele, en niet zoals in het modernisme intellectuele achtergronden heeft, is dit aspect van de literatuurgeschiedenis dus duidelijk aan een herziening toe.

In zijn essay Sporen van décadence-voorstellingen in de Nederlandse letterkunde aan het einde van de negentiende eeuw besteedt Van Halsema opmerkelijk veel aandacht aan de invloed van het sensitivisme op het artistieke denken van enkele toonaangevende schrijvers uit het Nederlandse fin de siècle, onder wie Verwey, Van Deyssel, Gorter, Henriëtte Roland Holst, Diepenbrock en Leopold. Aan de hand van ‘een demontage van het décadence-concept’ onderzoekt Van Halsema minutieus de warrige, onduidelijke verbindingen tussen sensitivisme en decadentisme, de wijze waarop de Franse ‘décadence littéraire’ invloed op het sensitivisme heeft uitgeoefend, alsook hoe de antidecadente houding van, onder anderen, Van Eeden en Verwey moet worden geïnterpreteerd.

Via een analyse van sensitivistische sleutelteksten als Over literatuur van Van Deyssel en Toen de Gids werd opgericht van Verwey (geschreven toen hij onder invloed van Gorter nog druk met sensitivistische poëzie experimenteerde), legt Van Halsema de link met Franse tegenhangers. Tevens onderzoekt hij aan de hand van hun poëticale opstellen de (wisselende) houdingen van enkele Nederlandse decadenten en antidecadenten. Zo wijst Van Halsema onder meer op de decadentistische invloed die componist en letterkundige Alphonse Diepenbrock aanvankelijk had op zijn vrienden Gorter en Van Deyssel, en legt hij haarfijn uit hoe Diepenbrock later zijn mening wijzigde.

Van Halsema bezit een bewonderenswaardig inlevingsvermogen om de meest uiteenlopende poëticale en polemiserende geschriften op levendige wijze met elkaar te confronteren. Daarbij houdt hij terdege rekening met het toenmalige tijdskader. Niet alleen doet hij recht aan de evoluerende standpunten van de schrijvers zelf, maar bovenal gaat hij uit van een soepele definitie van begrippen als decadentisme en sensitivisme, teneinde de nuanceverschillen scherper te kunnen stellen. Van Halsema's aanpak geeft het onderzoek naar het Nederlandse decadentisme een nieuw elan. Hopelijk ziet hij bij zijn verder onderzoek Vlaanderen niet over het hoofd, waar eveneens fascinerende décadence-sporen in de literatuur te vinden zijn. Bij Karel van de Woestijne, bijvoorbeeld. In ieder geval kijken we uit naar zijn volgende studie.