Poëziekrant. Jaargang 18

[p. 20]

Buitenland

Miguel de Unamuno
Het verscheurde levensgevoel
Lieve Behiels⁺

De Spaanse schrijver, dichter en filosoof Miguel de Unamuno is in onze contreien zo goed als onbekend. Dat is verwonderlijk, omdat hij in het eerste kwart van deze eeuw zijn stempel op het Spaanse geestesleven heeft gedrukt. Tot voor kort was er, op enkele losse gedichten in tijdschriften na, geen poëzie van Unamuno in Nederlandse vertaling beschikbaar. De anthologie Heimwee naar de eeuwigheid waarvoor Robert Lemm een veertigtal gedichten van de hier miskende dichter vertaalde, brengt daarin gelukkig verandering.

Traditioneel wordt de Spaanse essayist, dramaturg, romanschrijver, journalist, dichter, filosoof en hoogleraar Grieks, Miguel de Unamuno (1864-1936), in de Spaanse literatuur ingedeeld bij ‘de generatie van '98’. Die schrijversgeneratie bestond destijds uit een groep jonge auteurs die doorbraken met teksten over de aftakeling van het oude Spanje, dat in 1898 zijn laatste koloniale bezittingen was kwijtgeraakt. Unamuno had van deze generatie de meest uitgesproken stem en ook het meest ongenietbare karakter. Hij was een onverbeterlijke dwarsligger die, te beginnen met zichzelf, alles en iedereen bekritiseerde. Vanuit een hoogst eigenzinnige visie op de rol van Spanje in Europa schrok hij niet terug voor paradoxale uitspraken. Dat hij daarbij wel eens met zichzelf in tegenspraak kwam, deerde hem niet.

In tegenstelling tot de filosoof Ortega y Gasset die flink wat jonger was dan Unamuno en vanaf het tweede decennium van deze eeuw druk begon te publiceren, en in tegenstelling ook tot de dichters van ‘de generatie van '27’ (onder wie Garcia Lorca en Alberti), was Unamuno wel sant in eigen land, maar niet daarbuiten. Anders dan zijn generatiegenoten die aansluiting zochten en vonden bij de artistieke stromingen die in Europa opgang maakten, was Unamuno ronduit gekant tegen de moderniteit en tegen het steeds groter wordende belang dat in de dichtkunst aan vormaspecten werd gehecht. Volgens Unamuno kon de moderniteit en het materialisme de zoekende mens alleen maar op een dwaalspoor brengen. Tegenover de vooruitgang en de democratie, waarin hij niet geloofde (maar een dictatuur zinde hem nog veel minder), stelde hij de ‘herhaalde tijd’ van de natuur en het landleven, waar de mens met zichzelf in het reine kan komen. Ook de impressionistische en modernistische poëzie van zijn tijdgenoten vond in

Miguel de Unamuno y Jugo (rechts) en Pascoaes, een karikatuur van Cabrera

+ Miguel de Unamuno, Heimwee naar de eeuwigheid, Kampen, Kok Agora, 1993, 87 p., fl. 32,50; 650 fr.

[p. 21]

zijn ogen geen genade. Hij vond ze te formalistisch en te week. Bij Unamuno stond niet de vorm maar de inhoud van het gedicht centraal. Zijn poëzie was die van de eenzame vechter op zoek naar uitdagingen van formaat.

Inhoudelijk gezien valt er geen scheidingslijn te trekken tussen Unamuno's poëzie en zijn essayistisch werk (zoals Del sentimiento trágico de la vida, ‘Over het tragische levensgevoel’). Het verbaast dan ook niet dat vertaler Robert Lemm, vooraleer hij zich over de poëzie van de Spanjaard boog, eerst een essay wijdde aan het orthodoxe denken van Unamuno (Tussen barricade en ivoren toren, 1989) en vervolgens een keuze uit diens essays vertaalde (De paradox als filosofie, 1990).

Obsessie

Unamuno's denken wordt wezenlijk bepaald door een levenslang gevecht met God, in wie hij eigenlijk met een kinderlijk vertrouwen wou geloven, maar in wie hij tegelijk niet geloven kon. Eveneens centraal in zijn denken staat een geobsedeerdheid met de dood in het algemeen en met het eigen verdwijnen als individu. Antwoorden op zijn niet aflatende vragen zocht hij in het dorre, arme, maar ongerepte Castiliaanse landschap (dat ook door zijn tijdgenoot Antonio Machado werd bezongen), in de wijsgerige traditie (Nietzsche, Kierkegaard, Schopenhauer) en in de klassieke Spaanse letterkunde (Fray Luis de León, San Juan de la Cruz, Quevedo).

Als hoogleraar Grieks en later als rector van de universiteit van Salamanca was Unamuno een invloedrijke figuur, die er geen graten in zag anderen tegen de haren in te strijken. In 1924 werd hij door dictator Primo de Rivera verbannen, eerst naar het eiland Fuerteventura, dan naar Parijs. Na de val van de dictatuur keerde hij naar Spanje terug, waar hij bij het uitbreken van de burgeroorlog de zijde koos van de nationalisten omdat hij een hartsgrondige afkeer had van het socialisme en het communisme. Maar ook het nationalisme kon hem niet overtuigen. En nadat hij in 1936 bij de opening van het academisch jaar ongezouten commentaar had geleverd op de gelegenheidstoespraken van enkele nationalisten, werd hij onder huisarrest geplaatst. Enkele maanden later, op 31 december 1936 overleed hij.

In de inleiding die hij bij Heimwee naar de eeuwigheid schreef, legt Robert Lemm zeer sterk de nadruk op het belang van de inhoudelijke boodschap van Unamuno's gedichten en trekt hij een vergelijking met Borges. Toegegeven, ook bij Borges is die inhoudelijke boodschap belangrijk, maar daar houdt de vergelijking ook op. Lemm wijst niet op het belang van de intertekstualiteit in het werk van beide dichters en evenmin op de wel heel verschillende metafysische vragen die ze oproepen.

Duidelijk is ook dat Lemm zich tot op grote hoogte identificeert met de vragen die Unamuno bezighielden. En dat heeft ongetwijfeld de selectie die hij uit Unamuno's poëtisch oeuvre maakte, mee bepaald. Daardoor laat Lemm een heel belangrijk aspect van Unamuno's poëzie buiten beschouwing: zijn manifeste belangstelling voor het spelen met klanken, versvormen en etymologie, die ten dele verband houdt met zijn grote kennis van de Spaanse barokke poëzie. Nu eens hanteerde Unamuno veeleisende versvormen zoals het sonnet, dan weer traditionele Spaanse metra en soms ook relatief vrije vormen. De ritmische structuren boeiden de dichter meer dan het rijm. Zijn poëzie ontstond overigens ook heel spontaan, getuige zijn enorme poëtische produktie die wel een paar duizend bladzijden gedichten omvat.

Verantwoorde keuze

Robert Lemm heeft uit dit verzameld werk een verantwoorde keuze gemaakt. Zijn anthologie omspant de periode 1898-1936, waarbij alle belangrijke periodes en thema's zijn vertegenwoordigd. Het openingsgedicht ‘Geestelijke dageraad’ handelt over de ‘donkere nacht van de ziel’. Dit gedicht heeft, net zoals ‘Het gebed van de atheïst’, Unamuno's tijdgenoten sterk aangegrepen. Opvallend is dat de beelden in een zeer oude contrareformatorische traditie zijn ingebed:

De kus van de bezonde bries ontsluit
de honingrijke bloemen die
in de besloten hof van mijn hart,
tussen het onkruid, de distels en de doornen,
uit de vruchtbare zaden van de deugd
zijn opgeschoten

Het is echt jammer dat de Nederlandse vertaling niet altijd de frisse toon van het origineel weergeeft. Dat komt doordat de vertaler soms grijpt naar archaïsmen waar Unamuno zelf heel eenvoudige woorden gebruikt. Bij een vers als ‘Zachtjes omvaamt mij een maagdelijk wit’ zal vermoedelijk meer dan één lezer naar een verklarend woordenboek grijpen. Bovendien slaagt Lemm er geregeld niet in om het gekozen taalregister aan te houden, ook niet binnen één gedicht. In ‘Het uur van God’ volgt, bijvoorbeeld, een vers in moderne spreektaal op een ronduit oubollig vers (‘Ik ben de arme slaaf van mijn gewrochten. | Ik weet niet wat ik aan moet met mijn leven’).

Unamuno's ideologie zit bijna volledig vervat in de gedichten die Lemm selecteerde uit Poesías (1907). In ‘Castilië’ komt de godsdienstige problematiek en de verheerlijking van het dorre landschap aan bod, in ‘Muziek’ de veroordeling van het impressionisme en in ‘Huiselijk voorval’ de doodsgedachte. De lyrische sonnetten uit 1911 sluiten daarbij aan, en hier is de vertaler er wel in geslaagd een heel strak taalgebruik aan te houden, getuige ‘Het bloed van mijn geest’, een ode aan het Spaans. In het lange gedicht ‘De paden van Albia’ vergelijkt Unamuno het moderne Bilbao met de stad uit zijn kinderjaren. Het specifieke tijdsbegrip van de dichter komt er duidelijk in tot uiting:

O hoe heerlijk gelijkmatig vergleden
de dagen van herhaling en geluk;
traag vervloeiden de voor- en tegenslagen,
vrome gewoonte,
evenbeeld van het eeuwige.

Ook uit de gedichten die Unamuno in ballingschap schreef, werden een aantal voor deze bloemlezing geselecteerd, zoals het lange gedicht ‘Als ik hier val’. In dit gedicht beschrijft de dichter wat er met zijn stoffelijk overschot moet gebeuren als hij in ballingschap sterft.

De gedichten uit de Cancionero (1928-1936) behandelen de meest uiteenlopende thema's: filosofische bespiegelingen over de tijd, het oproepen van historische personages, een prachtige meditatie over zijn gestorven vrouw (‘Zij is hier’). Ook ‘Dromend sterven’, het laatste gedicht dat Unamuno enkele dagen voor zijn dood schreef, is in de bloemlezing opgenomen.

Lemms bloemlezing uit Unamuno's werk komt beslist op tijd. Jarenlang werd in vertaalmiddens de Spaanse literatuur immers stiefmoederlijk behandeld in vergelijking met de Latijns-Amerikaanse. De jongste tijd is er echter een inhaalbeweging op gang gekomen en wordt steeds meer werk vertaald van de boegbeelden van de Spaanse poëzie, van Quevedo tot Federico García Lorca.

Tegen deze achtergrond is een bloemlezing uit Unamuno's werk zeker te verantwoorden, omdat het ons toelaat na te gaan hoe de Spaanse dichters vanaf de jaren dertig Unamuno hebben gevolgd of verguisd. Voor een goed begrip van het hedendaagse Spanje en van de Spaanse letterkunde is de kennis van Unamuno's oeuvre even noodzakelijk als de kennis van het meer Europees georiënteerde werk van zijn hier wel bekende tijdgenoot Ortega y Gasset.

Hopelijk schrikt Lemms inleiding over de ‘inhoudelijke poëzie’ de Nederlandstalige lezers niet af. Unamuno was in zijn tijd een controversiële figuur die zich niet in één welbepaald kastje liet opsluiten. Ook niet in het filosofische kastje dat zijn vertaler hem voorbehouden heeft.