Poëziekrant. Jaargang 17

[p. 12]

Recensie

Hugo de Troyer
Tussen atavismen en fetisjismen
Jean-Paul den Haerynck⁺

De poëzie van Hugo De Troyer (voorheen Hugues Catharin) lijkt van bij het begin dezelfde bevreemdende indruk op de lezer te maken als die van Paul Celan of Willy Roggeman. Je vindt er het koele woordformalisme, de geserreerde zegging van zijn grote voorbeelden, de haast tastbare ver-dichting van de taal. Maar achter de intuïtief bijeengebrachte, barokke beeldenvloed blijkt een diepgewortelde melancholie schuil te gaan.

DAT DUALISME weerspiegelt zich in de nieuwe bundel Atavismen - Fetisjismen al in de titel en ook in het motto, ontleend aan het lange gedicht ‘Zelfportret in een bolronde spiegel’ van John Ashbery. Dat gedicht verwoordt de paradox van onze omgang met de werkelijkheid, van vormgeving die zin-geving is.

In hoeverre heeft de mens in deze gefragmenteerde wereld nog zicht op wat zich binnen en buiten hem voordoet? En in hoeverre weerspiegelen binnen- en buitenwereld elkaar? We worden gedwongen in die chaos onze eigen ordening aan te brengen. Ook de kunstenaar doet dat, put er zijn scheppingskracht uit, brengt er maatstrepen en lichtbakens in aan. Al moeten we dat vorm-geven van de kunstenaar niet altijd letterlijk begrijpen: even vaak gaat het om een verstoring van vastgeroeste ordeningspatronen, het perverteren van de orde. Uiteindelijk zoekt de kunstenaar een andere orde, die onze innerlijke werkelijkheid spiegelt, daarbij terugverwijzend naar de onduidelijke, troebele geheimen van ons collectief geheugen en tegelijk gelovend in de magie van de verbeeldingskracht. Ze dwingt ons voortdurend een keuze te maken tussen het eeuwige en het tijdelijke, tussen vertraging en verheviging, tussen grenzen afbakenen en ze weer overschrijden. Tussen atavismen en fetisjismen.

In de cyclus ‘Atavismen’ speelt de dichter met het opladen en weer ontladen van beelden, met het benaderen van de dingen en er weer afstand van nemen. Zo ontmaskert hij de zuiverheid van de lelie, toont ons de trucendoos van de engel in de Annunciatie, ‘weer nieuwe vormen van zonde’ in de liefde en de onbenaderbaarheid van de ander ‘in een droom van een spiegel’. Het onvatbare en het onnoemelijke zoeken hun middelpunt in een passionele verhouding tot allerlei grenzen: die van het lichaam, die van de vrijheid, die van de dood. Waanzin en vervreemding doordringen deze verzen, wanhoop en wellust worden inniger in elkaar verstrengeld, in een combinatie van dodelijke precisie en elegante zwierigheid tuimelt de engel van zijn voetstuk. Opvallend is de morbide schoonheid van de verzen, die balanceren tussen gloeiende, onontkoombare herinnering en koele onthechting. De dichter tracht de perfectie te bereiken, ‘bewegingloos in het middelpunt van een tornado’ te staan.

Wat deze atavismen beheerst, is ‘de truuk van de geest’, van de schrijvende hand. Niet de gevallen engel is belangrijk, maar de manier waarop hij valt; niet de dood, maar het ondraaglijk breekbaar worden van lichamen, het onnoemelijk ‘samen-breken in dood’. Dat blasfemische beeld zet het sacrale, het rituele van de vorige bundels definitief op de helling, wat ook merkbaar is in het door elkaar lopen van gesacreerde taal en ‘modieuze’ woordvelden.

Het is dan ook geen gril van de dichter dat hij zijn pseudoniem vaarwel zegt. De zelf-ontbloting hoort bij de ontmaskering van de werkelijkheid in het gedicht. De Troyer spreekt niet toevallig over het zoeken naar ‘de dichtgevallen sporen (...) van al dit onaffe’. Hij breekt het woord open in al zijn associaties en tegenstellingen, hij zet mogelijkheden op, hij ondermijnt het eenduidige karakter ervan, maakt het los van zijn maker, zodat het telkens opnieuw bepaald zal (kunnen) worden door de parameters van de lezer.

De cyclus ‘Hommage’, opgedragen aan Maurice Ohana, herinnert met zijn uitgesproken zuiderse sfeer aan de lichtroes uit Nachtgebaren. Wat ik aanvankelijk als reisgedichten meende te herkennen, blijkt bij aandachtiger lezing door het motto van Saint-John Perse in een mythisch-melancholisch perspectief geduwd. Net zoals de Franse dichter in zijn Eloges het voorwereldlijk paradijs van zijn kindertijd op het eiland Guadeloupe oproept, omcirkelt De Troyer in het mediterrane landschap een mythe. De ‘uitzinnige zomer’ van de al in Nachtgebaren beroezend bezongen Levante duikt weer op, maar nu onmiddellijk gekoppeld aan zijn persoonlijke mythologie. Daarin neemt de Andalusische componist Ohana een voorname plaats in. Maar ook die naam verwijst weer naar een andere mythe in dit landschap ‘onder een moordhemel’: de ook door Catharin vertaalde dichter Federico Garcia Lorca. Verborgen achter de ‘Fontein der tranen’ zingt De Troyer ook hier weer een hommage aan de dood:

+ Hugo De Troyer, Atavismen-Fetisjismen, Pablo Nerudafonds, Brugge, 1993, 59 p., fl. 23, 456 fr.

[p. 13]

 

En laat een lofzang klinken op je dood.

 

Als een epitafium vol weemoed en ironie

 

- veel te snel voorbij in maanlicht -

 

wordt je grillig lied niet vergeten

 

terwijl je slaapt. En ook je naam niet

 

Zoals je eigenhandig getekende zon.

Als dichter, als schepper van de woordmythe, speelt hij echter ook de rol van de omkijkende Orpheus: ‘zodat alles kantelt’, staat er letterlijk. Die orakeltaal krijgt haar volle uitwerking in de cyclus ‘Moerae’, genoemd naar de Griekse schikgodinnen.

De geliefde wordt hier in een nachtelijke sfeer ‘tot stand gebracht’. Tegelijk is zij de ‘geblauwde engel (..): zet zij | haar lichaam open voor de verloren tijd’, een capaciteit die de dichter haar hartstochtelijk benijdt, en waarom hij haar tot een moordende engel, een wrekende gerechtigheid heeft getransformeerd. Maar omdat de vrouw niet echt veranderd wordt, maar in haar dodelijke aantrekkingskracht precies ‘onherkenbaar (gemaakt) tot wat zij al was’, valt de liefdesdaad onvermijdelijk samen met de dood. De minnaars ‘denken elkaar in spiegels van bloed’: Bataille is hier niet ver weg, en wie de film ‘Matador’ van Almodovar gezien heeft, zal bij die metaforische verheviging onmiddellijk aan de ‘estocada’, de dodelijke degenstoot denken. De dichter brengt in dezelfde beweging nog een andere stoot toe, want hij schrijft:

In de verspilling van zout en zaad sta ik
buiten mij zelf van een soort woede;
de schaamteloosheid van paarse tuinen
spiegelt zich in het afwezig oog of
in de camera die van alles bezit neemt.

Daarmee plaatst de ‘ik’ zichzelf buiten zijn lichaam. Als een registrerende camera kan hij onbewogen toekijken ‘hoe kwalijk mooi zij is’. De dichter tilt hier zijn dodensprong uit boven het filmische beeld door het te dupliceren op het niveau van het gedicht. Zijn obsessie is een grenzeloze passie te scheppen en ze tegelijk meteen de doodsteek toe te brengen.

Vernietiging en ontmaskering keren ook terug in ‘Fetisjismen’, een lyrischdynamische sprong in het diepe van het lange gedicht. ‘Waar begint iets? | Wellicht in fetisjismen en gewaagde dromen’, zegt de dichter. Hugo De Troyer maakt van dit gedicht inderdaad een waagstuk, vol erotische koorts, een fetisjistische ode.

Omkering, vervorming, vervreemding maken in deze verzen een hels kabaal. Daarin moet de ik-figuur als een drenkeling boven zien te blijven, en dat kan hij enkel door met de stroming mee te drijven. Het hele gebeuren, waarin de verhaallijn opgehangen wordt aan al of niet getransponeerde autobiografische elementen, voltrekt zich aan de weerloze hoofdfiguur, hoewel die in een mysterieuze onthulling nader verklaart: ‘Zo wilde ik dit altijd al maar dan gewild’.

Daarom is ‘Fetisjismen’ ontegensprekelijk ook een zoektocht naar zelfidentificatie. Maar meteen is het ook een afrekening. ‘Gruwzaam tussen wurgen en omhelzen’ passeren de vrouw Nikki, de nymfomane Anjani, liefde en geweld de revue. Ontbloting en verhulling wisselen elkaar af in een wervelende travestie. Ontdubbeling, verschuiving, onbestendigheid, dislocatie, afwezigheid van orde en perspectief vormen de kern van dit post-modernistische (woorden-) spel, dat zich op alle niveaus doorzet: ‘hoe omkeerbaar alles is’.

Alle stijlregisters worden hier vermengd, epische versregels wisselen af met lyrische ontboezemingen, maniëristische trekjes contrasteren met bezeten woordpurisme, pure verbeelding met wanhopige brieven, erotische koorts met een onwaarschijnlijke ironie. Hier wordt àlles op de helling gezet, want ‘wie ordent nu nog deze dingen?’.

In dat grenzeloze pandemonium heeft de dichter dan toch - en wellicht doelbewust - met allerlei allusies gespeeld, van ‘Der Himmel über Berlin’ tot ‘Purple rain’ van Prince en ‘Blue velvet’ van David Lynch. Hoewel de verzen veel breder en prozaïscher geworden zijn, bezitten ze nog steeds een vreemde muzikaliteit. Verraderlijk vlot klinken ze, nu de harde briljantie van Celan en de hoekige syntaxis in deze exuberante vloed zijn weggesleten. Als geen andere dichter bij ons spreidt Hugo De Troyer trouwens een enorm gediversifieerd en toch persoonlijk idioom tentoon, dikwijls zoekt hij naar dat ene woord dat klank en beeld ineen is. Verregaande abstracties staan bij hem naast yuppiespeak en leenwoord. Intrigerend is vooral de precisie waarmee hij uit fauna en flora woordobjecten in het herbarium van zijn poëzie binnensmokkelt. Daarom doet ze ook zo obsessioneel aan en is ze raadselachtig gebleven.

Toch is de sterkte van deze bundel misschien tegelijk zijn zwakte: de barokke woordpirouettes verdrukken er de visionaire kracht van sommige verzen, de warrelige, gezochte eigentijdse bewegingen verhullen briljante flitsen van pure lyriek.

We staan hier in elk geval ver af van de gebalde, duistere neologismen van

Hugo De Troyer
[foto: Hilde Gilbos]

Phasis; ‘bloed is immers zoveel eerlijker dan inkt’ geeft de ik-figuur toe. Hij verlangt ernaar ‘zuivere tegenspraak (te) zijn, en lust’. Daarom doet het er ook niet meer toe wat droom was en wat niet, of hoeveel waarheid en hoeveel vervalsing de verzen bevatten. Dit is enscenering en maskerade, fetisjisme van het woord. Maar het is ook de uiterst gevaarlijke snee waarop de verhitte dichter danst, het grensgebied tussen ‘een haast antieke zomer’ en de ‘onaffe truuk van een charlatan’. Het is het lemmet van de laatste degenstoot dat tegen zijn borst staat. En hij weet het. Daarom kunnen ook de slotverzen van deze ‘Fetisjismen’ niet anders zijn: doorzicht en distantiëring kunnen niet beletten dat er geen weg terug is naar een voorwereldlijke onmetelijkheid, dat deze verwarring in woorden zich in haar beste momenten in het geheugen van de lezer blijft vasthaken.

Een liefde die geen wonden slaat zolang
zich de enscenering en de maskerade
als dusdanig laten begrijpen. Zolang.
Maar ik wil geloven soms dat ik geen uitstaans
heb met dit soort schijnreden, deze schijndingen.
Ook in klare zijdeachtige regen wordt het
met of zonder het alibi van een duister
hart echter nooit meer koel noch stil.