Poëziekrant. Jaargang 16

Bloemlezing

Voor den duivel geen stap achteruit!
Gentse delicatessen
Jean-Paul den Haerynck

‘Misschien zijn steden onzichtbaar. (...) Gent bijvoorbeeld is onuitgesproken, ongevormd, niet geconstrueerd, concreet. Gent is probleemloos verbrokkeld’ (Bart Verschaffel, Gent, de gedeelde stad, 1990). In het laatste decennium verschenen diverse publikaties die Gent historisch, architecturaal en sociaal doorlichtten. Vooral historici en visueel ingestelde estheten konden daar hun hart aan ophalen; literatuurliefhebbers kwamen veel minder aan hun trekken. Een boek met als ondertitel Beelden van Gent in de literatuur, dat Nederlands- en anderstalige geschriften uit zeven eeuwen bevat, vult de leemte aan.

DE BLOEMLEZING, Voor den duivel geen stap achteruit!, werd voorgesteld tijdens de officiële opening van de vernieuwde Gentse Stedelijke Openbare Bibliotheek in september. Ongetwijfeld is het een boek dat een breed publiek kan boeien. De samenstellers, in hoofdzaak bibliotheekmedewerkers (Frans Heymans, Tine Demoor, Tine Englebert), gingen eerder vanuit een veelzijdige interesse dan vanuit een gespecialiseerde vakoptiek op zoek naar basismateriaal. Tussen 1861 (Blommaert) en 1991 (Musschoot) verschenen al een aantal wetenschappelijke (deel)studies over Gent in de literatuur, telkens voor een specifiek lezerspubliek. De behoefte aan een literaire wandelgids, een theoretisch werk over ‘stadsliteratuur’ of een wetenschappelijke bio-bibliografie was dus eerder klein.

Het fragmentarisme waar Bart Verschaffel op alludeert, en dat de Gentenaars niet vreemd is, hielden ook de sa-

[p. 31]

menstellers van de bloemlezing voor ogen. Het motto van Richard Minne karakteriseert hun uitgangspunt: ‘Zie beslist af van elke logica en werp u hals over kop in de fantazie. En desnoods in de sentimentaliteit. Al de rest zijn vermomde cijfers en thesissen, die kraken van droogte.’

Hals over kop in de fantasie duikt alvast de titel: Voor den duivel geen stap achteruit! Kernachtig verwijst die zowel naar het Gentse verleden (legende van het Gerard Duivelsteen) als naar de toekomst. De stad mag er dit jaar uitzien als een ruïne, als één grote, versnipperde bouwwerf, de Gentenaars weten dat hun stad fenixallures heeft, dat ze koppig elke kaalslag, elke verstoring van haar identiteit, overleeft.

Hals over kop in de fantasie duikt ook de ondertitel Beelden van Gent in de literatuur. De samenstellers zochten in wereldvermaarde bellettrie, maar ook in legendes, volksverhalen en gelegenheidsteksten, en in alle literaire genres: proza, poëzie, toneel, essay, brieven, reisbeschrijvingen, egodocumenten. Een erg breed spectrum dus, waarin de fantasie altijd de drijvende kracht is. Zowel in geromanceerde historische figuren als in puur fictionele types, in monumenten als in onooglijke steegjes, in de concreetrealistische beschrijving als in groteske en horror, schemert het verbrokkelde Gent door.

Het eindresultaat van wat Frans Heymans in zijn ‘Ten geleide’ een ‘vermetel avontuur’ noemt, kan enige verwondering wekken. De inhoudelijke vormgeving in veertien thematische hoofdstukken plus een toekomst-epiloog maakt een ‘ongewone’ indruk. De afwezigheid van een verstikkende, strakke ‘rode draad’ en van totale fragmentarisatie (klassieke bloemlezing) laat de lezer toe een keuze te maken, naargelang zijn stemming of belangstelling.

Wat vooral opvalt is de niet-chronologische ordening van de citaten. Heen en weer springend in de tijd én in de ruimte schetst het boek een beeld van de manier waarop een individu een stad en haar cultuur ervaart. De stad lééft door de chaotische mengeling van gebeurtenissen en mensen, van passanten en inwijkelingen. Ze toont een pokdalig gezicht van botsende stijlen en structuren uit verschillende historische periodes. Door die karakteristieke chaos niet uit het boek te bannen, ontstaat een boeiende confrontatie van invalshoeken.

Stijlbreuken tussen de citaten proberen de samenstellers te lijmen: ze situeren de fragmenten met uiterst beknopte commentaren en bindteksten, met foto's en tekeningen. De lezer dwaalt door Gentse ‘verbeeldingen’ en komt tot de conclusie dat hét literaire beeld van Gent niet bestaat, dat hij ten slotte zelf zijn beeld van de stad moet samenstellen. De gedaantewisselingen die Gent onderging en nog steeds ondergaat, zetten zich door in de onvolledigheid, de onvoltooidheid van de nochtans omvangrijke verzameling teksten.

Voor den duivel geen stap achteruit! is een veelzijdig boek over een veelzijdige stad. Dat blijkt al uit de eerste indrukken van beroemde passanten: Dante, Erasmus, Dürer, Petrarca, Lord Byron, Multatuli, Ungaretti, Rilke (‘Die Marien-Prozession’). Victor Hugo is er letterlijk van in de wolken: pas boven in de toren van Sint-Baafs wordt zijn beeld van Gent compleet: ‘Gand est à Anvers ce que Caen est à Rouen: une chose belle à côté d'une chose admirable. (...) Pour moi il y a deux façons de voir une ville qui se complètent l'une par l'autre: en détail d'abord, rue à rue et maison à maison; en masse ensuite, du haut des clochers. De cette manière on a dans l'esprit la face et le profil de la ville.’

Maar minder bekende auteurs schreven vaak nog uitbundiger over Gent, zoals de in onze contreien onbekende Duitse dichteres Luise von Ploennies in haar Reise-Erinnerungen aus Belgien (Berlijn, 1845). De Franse auteur Robert Brasillach en de Italiaanse dichter Ungaretti hebben in 1933 vooral oog voor de arbeiderswijken: ‘Als we Gent dichter genaderd zijn, wordt dit schouwspel onontkoombaar: we zijn nu omsingeld door een horde schoorstenen, in de nevel doemt een leger van torens op. (...)



Neem een tram, rij rond in deze stad die nooit ophoudt en die een eindeloze voorstad lijkt met al die onbebouwde ruimten. Rij steeds maar verder, tot waar de fabrieken zijn.’

Die buitenlandse bezoekers slaan de juiste toon aan voor dit boek: ergens tussen enthousiasme en troosteloosheid in.

In de thematische afdelingen komen zowel sociale als esthetische aspecten van de stad aan bod. Vanzelfsprekend kon ook de Gentse geschiedenis niet ontbreken, zoals ze in historische romans, gedichten en dagboeken werd geromanceerd. Vooral in de negentiende eeuw was historische literatuur in. De tijd van Jacob van Artevelde en de eeuw van Keizer Karel leverden dramatiek en discussiestof, maar ook de ruwe, vroege middeleeuwen en de Franse overheersing waren een dankbare inspiratiebron, bijvoorbeeld voor de Mémoires d'Outre-Tombe van De Chateaubriand, die expliciet wijst op de extreme tegenstellingen in Gent.

‘La solitude accoutumée de Gand était plus sensible par la foule étrangère qui l'animait alors, et qui bientôt allait s'écouler. Des recrues belges et anglaises apprenaient l'exercice sur les places et sous les arbres des promenades; des cannonniers, des fournisseurs, des dragons mettaient à terre des trains d'artillerie, des troupeaux de boeufs, des chevaux qui se débattaient en l'air tandis qu'on les descendait suspendus dans des sangles: des vivandières débarquaient avec les sacs, les enfants, les fusils de leurs maris: tout cela se rendait sans savoir pourquoi et sans y avoir le moindre intérêt, au grand rendez-vous de destruction que leur avait donné Bonaparte. (...) Une grande ville presque sans habitants, des rues désertes, des canaux aussi déserts que des rues... vingt-six îles formées par ces canaux qui n'étaient pas ceux de Venise, une énorme pièce d'artillerie du moyen-âge, voilà ce qui remplaçait à Gand, la cité des Zégris, le Duero et le Xénil, le Généralife et l'Alhambra; mes vieux songes, vous reverrai-je jamais?’ (De Chateaubriand)

De bloemlezing besteedt aandacht aan het Gentse werkvolk en de arbeidersstrijd, het karakter van de Gentenaars, hun dialect en de taal van de Franssprekende bourgeoisie. Terwijl bijvoorbeeld Alexandre Dumas geestdriftig verslag uitbrengt van zijn bezoek aan de textielfabriek, geven de literatuur van eigen bodem (Zetternam, Conscience, Mussche, Vuylsteke, Buysse) en de werkmansliederen van Destanberg, Van Offel en Karelke Waeri een meer realistische kijk op de arbeidersklasse. Getuigenissen van sociaal onrecht zijn echter moeilijk te vinden, behalve bij de betwiste figuur Eedje Anseele. In de ironisch getitelde afdeling ‘Hoe schoon was mijn buurt’ tekenen onder andere Minne, Frans Sierens, Grégoire Le Roy, Alexis Callant, Johan Daisne, zelfs Jotie T'Hooft en Louis Paul Boon een triest portret van levenslange gevangenschap in de Gentse arbeidersbuurten.

‘Ik heb hier aan deze kant van de stad nog geen gravenkastelen gezien, maar lange rijen van vuile arbeidershuizen (...). Zij liggen daar gelijk horizontale linealen, en kunt u zoiets stom en dodend niet voorstellen... ge kunt u die lijken van straten niet voorstellen, die men gelijk op een begraafplaats naast elkaar in ontelbare rijen heeft neergelegd. En ook moet ik er de blinde straten be-

[p. 32]

[foto: Marcel Uvyn]

schrijven, de cité's gelijk men dat noemt... Al met eens eindigt zo een lijk van een straat op een stuk muur, op een rij palen, op een schut van ijzeren platen.’ (L.P. Boon)

Geen wonder dat Franz Hellens en Karel van de Woestijne de drukkende sfeer van de ‘ville morte’ niet ontgaat, dat Lieven Tavernier de vlucht uit en terugkeer naar de stad als thema heeft uitgewerkt, dat Jules de Bruycker de Gentse beluiken ontelbare keren met de tekenstift heeft willen vastleggen.

Bekende figuren inspireren tot het prototype van de gemiddelde Gentenaar. Van hun vele kleine kantjes hekelt Elsschot hun onverbeterlijke geklets. Maar in die tegenstrijdige januskoppen komt steeds één karaktertrek naar voor: de Gentenaar is fier, al geeft zijn afkomst daar niet direct aanleiding toe; hij wil zelfbeschikkingsrecht, al speelt zijn eigenzinnigheid hem dikwijls parten. ‘En gij daar, fiere Gentenaar! | Uw voorzaat was een keuterboertje, | Met luizen in zijn varkenshaar, | Gehuisvest op een stinkend koertje. | Kijk maar naar Bosch zijn schilderijen, | Hoe nobel al die smikkels zijn. | Niet langer zal ik met u vrijen, | Historia van valse schijn!’ (J. Schepens)

Ook de taal als weerspiegeling van het volk komt aan bod: het Gentse dialect en het Frans van de kleinburgerlijke Gentenaar. De Duitse Luise von Ploennies, op bezoek bij Jan Frans Willems, verbaast er zich over dat in de kring van de Vlaamse Beweging Frans wordt gepraat. Virginie Loveling en Cyriel Buysse in Levensleer en Jozef de Wolf in ‘De Klap-bank der Juffers’ steken de draak met die geneigdheid tot de Franse taal. Toch ontbreken de overbekende Fransschrijvende zonen van de Arteveldestad niet: Van Lerberghe, Georges Rodenbach, Franz Hellens, Jean Ray, Suzanne Lilar en Nobelprijswinnaar Maurice Maeterlinck.

Van het Gentse dialect zijn in de bloemlezing enkele prachtige staaltjes opgenomen (bijvoorbeeld de ‘Stedelijke kasseiers’ van Jules Antheunis en de ‘Romance van Tieste en Fiene Slameur, vodderapers’ van Peperbusse- en Minardman Romain Deconinck) naast verwijzingen naar stripverhalen en revues en Karel Broeckaerts Jellen en Mietje: Gentsche vryagie.

Aspecten van het dagelijkse leven boden eveneens inspiratie, zoals de Gentse Feesten, de Gentse foor, kermissen, dansfeesten, de Blijde Intocht in 1467, en heel wat culinaire genoegens (waterzooi, varkenskop en oliekoeken). Willem Elsschots reclametekst voor mosterd van Tierenteyn mag dan literair gezien waardeloos zijn, bij de Gentenaars is hij alleszins niet onbekend. Liefdesgeschiedenissen horen er in dat feestgedruis ook bij.

Maeterlinck, Hellens, Buysse en recenter Stefan Hertmans tonen ook de achterkant van Gent, de bars en vitrines van de Gentse passage, het ‘glazen straatje’.

De toeristische trekpleisters van Gent werden al ontelbare keren in woord en beeld beschreven. Het Belfort en Klokke Roeland inspireerden veel auteurs, naast de (Gentse?) legende van de Mammelokker, een symboolsleutel in Monika Van Paemels Vermaledijde vaders, en het afwisselend religieus en crimineel getinte mysterie van het Lam Gods, verhalen die nog steeds de pennen in beweging brengen. Onder de buitenlandse bewonderaars van het befaamde schilderij van de gebroeders Van Eyck vinden we Albrecht Dürer, Guillaume Apollinaire, Arthur Rimbaud, Jacques Hamelink en Alan Sillitoe. De onopgeloste verdwijning van het paneel van de Rechtvaardige Rechters staat centraal in romans van Valère Depauw en Patrick Bernauw en in een verhaal van kunsthistoricus Marcel Mariën.

Naast tal van historische monumenten (de ‘drie torens’) is in de bloemlezing ruim plaats gemaakt voor een meer intimistisch beeld van Gent. Voor de ingetogenheid die je ervaart in de schaarse religieuze oases (kerken, abdijen, begijnhoven, kloosters), of de melancholie die je overvalt op de Gentse kaaien. William Thackeray en de Italiaan Marino Moretti worden erdoor gefascineerd, Edmond Boonen, Joris-Karl Huysmans, Prudens Van Duyse, Busken Huet en talloze andere auteurs kijken melancholisch terug op die stille eilanden. En Hugo Claus laat de stem van de abdij zelf spreken.

‘De mensen, die mij maakten wat ik ben:
een abdij en de schaduw van een abdij,
prentten in mij hun verlangen, hun bezit,
hun geloof,
en ik droeg hun spoor gedurende eeuwen.
Het vluchtigste spoor van de mensen ligt hier.’
(Hugo Claus)

In dit literaire portret van Gent, een stad die op 26 eilanden is gebouwd, wordt terecht ook een hoofdstuk gewijd aan het stroomgebied van Leie en Schelde en de wirwar van kanalen en grachten. Weemoedig, idyllisch, maar ook realistisch en onheilspellend is de Leie beschreven door Streuvels, Van de Woestijne, Minne, d'Exsteyl, Loveling, Daisne, Schepens, Maeterlinck en Jooris. Lieven Tavernier evoceert in ‘Over water’ de verbondenheid van het water met angst, dood en de donkere fantastiek van Jean Ray: ‘Eerst toen het water werd teruggedwongen, toen de vele grachten werden dichtgegooid, toen de spaden hun werk hadden gedaan, sloeg de angst terug. Het water is in de mensen van deze stad gegaan.’

Gevels en standbeelden getuigen van de mythologische status die Leie en Schelde in de loop der tijden hebben verworven. Christine D'Haen verpersoonlijkt beide rivieren tot minnaars, presurrealist Franz Hellens gebruikt op schitterende wijze een gelijkaardige beeldspraak.

‘La nuit venue, oh! le belle eau, noire comme une bohémienne, lisse et luisante comme l'ébène, attirante, amoureuse, et d'un regard si perfide! Pas une détresse qui ne souhaite d'y finir avec volupté. Pas une joie qui ne rêve de s'étirer dans ce baiser. Plus noire que la nuit, elle s'obscurcit de cette nuit qu'elle surpasse, comme un amant qui prend au contact de l'autre le feu dont il le dévore. Tous les murs sont au fond de l'eau. Elle les étreint, dans une union à la fois chaude et glacée, éternelle. Aucun ne lui résiste; l'image est au-dessus, la réalité en bas. Les pignons baignés ont des yeux profonds qui se regardent eux-mêmes avec désir.’ (Franz Hellens)

Aan duistere avonturen en fantasti-

[p. 33]

sche belevenissen ontbreekt het Gent evenmin. Jean Ray heeft in de vreemdste verhalen de duistere en raadselachtige kanten van het menselijk bewustzijn bespeeld in een kader dat door de Gentse straten is geïnspireerd: ‘Wat Kafka is voor Praag, wat Borges voor Buenos Aires betekent, is Jean Ray voor Gent.’ Maar ook Paul Snoek, Prosper de Smet en Raoul Wijnakker situeren hun fantastische visioenen binnen de Gentse muren.

Middenin dat veelzijdige portret van Gent-in-de-literatuur is nog een intermezzo gevoegd: een sfeervolle selectie van momentopnamen, vrijwel uitsluitend lyrisch van aard, die in de thematische hoofdstukken geen geschikte plaats vonden. Impressies van Campo Santo tot de zondagse bloemenmarkt, aangevuld met foto's van Michiel Hendryckx. Volgens de samenstellers mocht ook een afdeling over de Gentse bibliotheken niet ontbreken. Zo vormt dat slothoofdstuk een bijna natuurlijke overgang tot het bibliografische gedeelte achterin het boek. Van Antonius Sanderus tot Piet Korrel, van 1633 tot de jaren tachtig wordt een beeld opgehangen van bibliotheken en boekenlezers. Getuigenissen van de Amerikaanse president John Quincy Adams en van historicus avant-la-lettre Marcus van Vaernewijck constrasteren er met jeugdherinneringen van Frans Sierens en John Bultinck, of met een ‘sonnet in beweging’ van Jan Mysjkin.

‘Mijn honger naar de vruchten van het Gedrukte Leven werd ver overtroffen door de bandeloze leeslust van mijn moeder. En zij wist waar de voorraden waren opgeslagen om ons beider nooddruft te voldoen.

Eén maal in de week verdween zij 's avonds voor een vol uur om terug te keren met een boodschappentas die uitpuilde van Papieren Voedsel voor haarzelf en haar jong. Het verorberen van deze kostbare waar was een lang, innig en traag proces, dat in het geconcentreerde licht van de lampekappen en in stilte werd voltrokken. Vooral in stilte.

Van in den beginne zijn de avondlijke foeriertochten naar de openbare bibliotheek - helemaal aan de andere kant van de gemeente gelegen - de meanders geweest die uitmondden in de gedeelde maar onverdeelde stiltes van het Lezen, het enige Sakrament waarin wij ooit hebben geloofd, het Permanente Doopsel van Begeerte.’ (John Bultinck)

Hals over kop in de fantasie. De Gentenaar als de toevallige lezer zullen in die bloemlezing beslist hun gading vinden. Veel citaten klinken de literatuurliefhebber vertrouwd in de oren. Weinig lezers zullen in Voor den duivel geen stap achteruit! geen ontdekkingen doen. Die verzameling van ruim tweehonderd citaten over Gent is beslist geen eindpunt, maar stimuleert tot verder lezen én verder zoeken. Noten met bron-

[foto: Michiel Hendryckx]

verwijzingen, een handige bibliografie en een namenregister completeren het boek. Ze maken het meteen tot een interessant naslagwerk. Dat de Franse, Engelse en Duitse citaten onvertaald zijn opgenomen, kan het esthetisch genot alleen maar verhogen, al is het een handicap voor de gemiddelde lezer, voor wie het boek toch bedoeld is. Enkele zetfouten en onnauwkeurigheden ontsieren de schitterende uitgave. Wat geforceerde tussentitels, een enkel germanisme en een didactisch toontje moet de lezer op de koop toe nemen. Sommigen zullen dan weer (niet) opkijken van de stereotiepe omslagillustratie, terwijl de titel toch wel op grandioze wijze aanspreekt. Niet elk boekenjaar levert een festijn op als Voor den duivel geen stap achteruit! Omdat het boek in een handiger formaat is uitgevoerd dan gelijkaardige publikaties, kun je het zowel in de luie stoel als in een treincoupé of op de rand van een Gentse stoep lezen. En de prijs mag in deze formaat-klasse dan aan de hoge kant liggen, de honderden kleurenfoto's en de rijk geschakeerde teksten zijn de investering meer dan waard. Voor de eindejaarsdagen is Voor den duivel geen stap achteruit! trouwens een gedroomd cadeauboek om te geven én om te krijgen.

Frans Heymans (red.), Voor den duivel geen stap achteruit! Beelden van Gent in de literatuur, Stedelijke Openbare Bibliotheek, Academia Press, Gent, 1992, 319 p., fl. 75; 1500 fr.