Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 40]

Klassiek

Propertius & Sappho
Antieke liefdespoëzie
Patrick Lateur

Bijna zes eeuwen scheiden Propertius' elegische liefdesgedichten van Sappho's lyrische verzen. Toch zullen de fragmenten van ‘de tiende muze’, zoals Plato de dichteres uit Lesbos noemde, de moderne lezer herkenbaarder overkomen dan de mythologische geladen elegieën van de augusteïsche dichter. Het aantal vertalingen is een goede graadmeter. Twee weliswaar ongelijkwaardige vertalingen van Sappho kenden een herdruk, van Propertius is nu pas de eerste volledige vertaling beschikbaar.

DE LATE HERONTDEKKING van de Romeinse elegist en de rampzalige gevolgen voor de tekstoverlevering kan men bezwaarlijk als excuus inroepen voor het relatieve gebrek aan belangstelling voor Propertius. Sappho's overlevering is een en al probleem. Haar verzen kenden in de oudheid een onverdeeld succes, maar de vrije leefsfeer van de vrouw op Lesbos was een doorn in het oog van de Atheense mannenwereld. De roddelpraat en de afkeuring van de lesbische liefde bleven haar heel de oudheid achtervolgen, maar... men bleef haar lezen! Catullus en Horatius behoorden tot haar bewonderaars. De beslissende aanval kwam van de vroegchristelijke schrijvers. De boekverbranding gebeurde blijkbaar niet grondig genoeg, want in 1073 werd haar werk nog maar eens openbaar verbrand, zowel in Rome als in Constantinopel. Men bleef haar dus lezen. Ondanks de geborneerde geloofsijver van Byzantijnen en Romeinen bleef



Sappho overeind, zij het zwaar gemutileerd. De modern aandoende fragmentatie van haar werk en vooral de authentieke stem die daarin weerklinkt, hebben haar definitief gered.

En Propertius? Zijn stem was een ander en nieuw geluid binnen de kring van officiële hofdichters die Vergilius en Horatius toch vaak waren. Passie, gespeeld als spel, vond evenwel geen genade in de ‘handboeken’ die de Romeinse jeugd op school kreeg. En mét zijn Cynthia viel Propertius tussen de plooien van de literatuurgeschiedenis in de volgende eeuwen. Als P.C. Boutens en Karel van de Woestijne zich waagden aan Sappho's verzen, waarom bleef Propertius dan veelal terzijde? In het spoor van hellenistische dichters (hij noemt zichzelf de Romeinse Callimachus in IV, 1, 64: ‘Umbria Romani patria Callimachi’) gaat het werk van de Umbrische dichter gebukt onder het gewicht van de mythologie. Ezra Pound was de eerste om de vergeten Propertius op te rakelen. Zijn Homage to Sextus Propertius uit 1917 is een schitterend voorbeeld van een creatieve vertaling met weglating van overtollige mythologische ballast en met eigen poëtische inbreng. Pound heeft zich herhaaldelijk moeten verdedigen tegen de filologenkritiek. Maar Propertius was terug, en met hem kreeg het onderzoek een nieuw elan.

Het duurde nog wel even voor men de sleutels tot Propertius' werk vond. Wie zijn verzen leest als een poëtische neerslag van zijn liefde voor een Cynthia, begrijpt hem niet en evenmin de Latijnse elegie. De ‘ego’ en de ‘Cynthia’ zijn personages waaromheen de dichter de erotische mythologie schept van geïdealiseerde vrije liefde. Geen autobiografische confidenties dus, maar een ‘fallax opus’ (een werk dat niet is wat het schijnt te zijn - de woorden zijn van Propertius zelf): een aristocraat is de slaaf van een courtisane, een elegisch minnaar als de ‘servus amoris’, slaaf van de liefde. De mythologische uitweidingen fungeren daarbij als exempla. Bedrieglijk is ook de toenemende mate waarin Propertius, vooral in boek IV, politieke thema's aansnijdt. Zou hij dan toch gezwicht zijn voor de druk van Maecenas en keizer Augustus om in hofdienst te schrijven? Maar als men leest hoe hij de triomfstoet van de keizer meevolgt vanop de stoep,

[p. 41]

weet men dat de dichter zijn vrijheid bewaarde: ‘Ik bekijk de processie omhelsd door een allerliefst meisje’ (III, 4, 15).

De vertaling van Peters heeft de grote verdienste Propertius voor het eerst volledig in het Nederlands te ontsluiten. Het elegisch distichon (hexameter en pentameter) heeft hij rigoureus gerespecteerd. Het gevolg daarvan is onvermijdelijk een eerder mechanische omzetting, die soms tot verwarring leidt bij de lectuur. Zo bijvoorbeeld in I, 13, 5-6: ‘Destijds had je de faam van gevaarlijke meisjesversierder, | die bij geen enkel van haar liefde die blijvend was zocht.’ Loopt de hexameter hier bijzonder vlot, dan kan alleen de lezer die weet dat voor en na de cesuur in de pentameter een accent valt, het tweede vers min of meer zonder moeite lezen en duiden (haar | liefde). Hoewel het riskant is anderstalige versies te vergelijken, toont Pound in Section III van zijn Homage wat een (hier toch getrouwe) omzetting van El. III, 16, 1-4 in vrije verzen vermag: ‘Midnight, and a letter comes to me from our | mistress: | Telling me to come to Tibur, At once!! | Bright tips reach up from twin towers, | Anienan spring water falls into flat-spreaded pools.’ Die twee disticha vertaalt Peters met: ‘In 't middernachtelijk uur kwam een briefje van mijn meesteresse; | opdracht uit Tibur kortaf: Kom hierheen zonder verwijl. | Tibur waar, blank in de zon, de tweelingtorens verrijzen | en de Anio zich stort in haar einddoel, het meer.’ Noch voor de literaire theorie het spel van de elegie ontmaskerde, voelde Pound dat aan en bedacht er een adequate vorm voor. Niettemin is Peters' vertaling een mooie prestatie die Propertius naderbij brengt. De puntige titels die hij elke elegie meegaf en de annotaties en het uiteraard uitgebreide namenregister zetten de lezers op het goede spoor.

Een kort woord over de gelijktijdige herdrukken van twee Sapphovertalingen uit 1985. Wildeboer en Suasso de Lima de Prado vertalen niet altijd juist, soms onvolledig, en missen de poëtische kracht die voor een Sapphovertaling wezenlijk is. Paul Claes vertaalt betrouwbaar, soms met enige uitbreiding, behoudt vaak de illusie van een Sapphische ode en vertaalt vooral poëtisch. Al jaren moet ik zijn Sapphovertaling wekenlang uitlenen aan de poësisklas (ook daarom is de herdruk welkom). Jongeren zijn er weg van en ontdekken Sappho op haar best. De impressionistische miniaturen waartoe de boekverbranding Sappho grotendeels heeft herleid, bewijzen dat echte poëzie niet stuk kan:

Zoals de zoete appel
bloost aan het eind van een tak
hoog in de hoogste twijgen
vergeten door de plukkers
neen, niet vergeten
maar niet te bereiken...

(Uit: Liederen van Lesbos)

Propertius, Elegieën, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door W.A.M. Peters, Ambo, Baarn, 1991, 182 p., fl. 45; 900 fr.

Sappho, Liederen van Lesbos, vertaald door Paul Claes, Kritak, Leuven, 1990, 79 p., fl. 21,50; 430 fr.

Sappho van Lesbos, Eros ontwortelt mijn hart. Gedichten en fragmenten, ingeleid en vertaald door Aart R.P. Wildeboer en Pierre J. Suasso de Lima de Prado, Anthos, Baarn, 1991, 150 p., fl. 14,90; 298 fr.