Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 14]

Buitenland

Tomas Tranströmer
Het magnetisme van het tijdloze ogenblik
Claude van de Berge⁺

‘Det som bara kan möta sig själv.’ (Dat wat slechts zichzelf kan ontmoeten.) Ontmoeting, aanraking, beroeringspunt, doordringing, conjunctie. Samenstand. Het zijn spiegelbegrippen die de poëzie van de Zweedse dichter Tomas Tranströmer omschrijven, of die iets van zijn poëtische werkelijkheid evoceren.

VEEL DICHTKUNST is meer dan ooit banaal en middelmatig, zoals veel filosofie, veel kunst, veel muziek overbodig middelmatig is. Het gedicht zou ontstaan vanuit de rechterhersenhelft, en dat is voor velen reeds een teken van uitzonderlijkheid, tegenover de mathematische en logische activiteiten van de andere hersenhelft. Iets dat ontstaat uit de ene of uit de andere hersenhelft zal echter steeds een gedeeltelijke, begrensde verrichting zijn. Zelfs de poëzie zal niet verder reiken dan de kleine wereld van het denken. Boven het denken voert het gedicht ons alleen als het voortkomt uit de aanraking van de beide hersenhelften.

Die volheid wordt in de psychologie ‘hypnagogie’ genoemd. Alle grote, tijdloze werken die ons na duizenden jaren nog steeds aangrijpen, ontvouwden zich vanuit die transrationele sfeer. De hypnagogische sfeer is de werkelijkheid waarnaar de poëzie van Tranströmer verwijst. Het is de werkelijkheid van het tijdloze punt: het dieptepunt.

Steeds heeft de mens verlangd naar iets dat verder reikt dan de tijd, iets dat ruimtelijke grenzen ontstijgt, en toch werkelijk is. De poëzie is steeds een gebied geweest waar dat zoeken, binnen de omtrekslijnen van het woord, tot een vorm, een meditatie of een stilte uitgroeide. In de bloemlezing Het witte plein, die de hele evolutie van Tranströmer volgt, van zijn debuut tot heden, is de ontmoeting in het tijdloze ogenblik van de hypnagogische sfeer, het wezenlijke, epicentrische thema.

In de overgang van waken naar slapen, of van slapen naar ontwaken, is een gebied waar het bewustzijn op een natuurlijke wijze ontledigd wordt tot zuiver, ongeprogrammeerd bewustzijn, een soort meditatieve toestand. In dat gebied spelen zich de telepathische, somnambulische en kosmische ervaringen af en raakt de mens aan het diepste in zichzelf, ‘dat wat slechts zichzelf kan ontmoeten’. Het is een ontijdelijke beroering, een schemertoestand, een vacuüm, een niemandsland.

Dat vierde werkelijkheidsgebied, de werkelijkheid van het visioen, naast waken, slapen, en droom, is de leegte. Het is de werkelijkheid waar we onszelf zijn, voorbij de kennis, want alle kennis is aan anderen ontleend en is niet onszelf. Het is de werkelijkheid van Tranströmers gedichten.

Bedoel ik dat deze gedichten onwezenlijk of onaards, zweverig of verdroomd zijn? Nee, dat bedoel ik niet. Ik bedoel dat de gedichten een ervaring van samenstand uitdrukken, van aanraking, van heelheid vaak, waardoor een verdiept, verscherpt en verhelderend werkelijkheidsgevoel ontstaat: het doorlichtingsgevoel.

Tomas Tranströmer werd in 1931 geboren in Stockholm en debuteerde in 1954 met 17 dikter. Zijn publikaties zijn gescheiden door grote tijdruimten, waarin de dichter niet naar buiten treedt met verhelderende uiteenzettingen. Toch is hij uitgegroeid tot de meest geprezen en vertaalde Zweedse dichter, de dichter die het meest het beeld van de Zweedse dichtkunst belichaamt, na de universele poëzie van Södergran, Ekelund, Björling, Lindegren en Ekelöf, die op associatieve wijze de totaliteit van beeld en ritme, taal en klank in de moderne dichtkunst verwerkelijkten. De muzikaliteit van Tranströmer echter is atonaal en ontzegt zichzelf alle poëtische klankmiddelen die gekunsteldheid zouden wekken. Samen met Lars Lundkvist, Lars Gustafsson en de oudere Karl Vennberg behoort hij tot de boeiendste figuren van de laatste decennia in de Zweedse poëzie.

Over de rol van de natuur in de noordelijke literatuur hoeft niet meer gesproken te worden. De bijna mystieke natuurbeleving, de bijna mythische verbondenheid met de elementen voegt een eigen dimensie toe aan landschap en kunstwerk. De kristallen sfeer van het noorden verrijkt de landschapsbeleving met een kosmische sensibiliteit. Die gevoeligheid voedt de beeldschoonheid van Tranströmers gedichten. Ze groeien uit tot texturen van metafoor en dagelijksheid die door de aanraking tussen het innerlijke beeld en de uiterlijke wereld een gevoel van mysterie wekken.

Tranströmer lijkt me in de Zweedse poëzie de krachtigste vertegenwoordiger van het Imagisme, de door Ezra Pound verkondigde poëtica van het beeld (image), maar Tranströmer weigert aan het beeld een woekerende overheer-

+ Tomas Tranströmer, Het witte plein. Gedichten 1948-1990, vertaling door J. Bernlef, De Bezige Bij, Amsterdam, 1992, 211 p., fl. 40; 800 fr.

[p. 15]

sing toe te staan. Nooit mag het beeld de leegte, het mysterie bedekken. Nooit mag het beeld zich in zelfverheerlijking losmaken van de eenheid met het mysterie. Zijn poëzie blijft strak en eenvoudig, met het economische, omzichtige, tastende woordgebruik van de Scandinavische literatuur. Vertaler J. Bernlef voelde dat goed aan en zette de gedichten om in een buigzaam, bijna naamloos Nederlands, zonder in banaal parlando te vervallen. Hij bewaart de sobere en democratische tonaliteit van Tranströmer. Lars Gustafsson schreef ooit dat een vreemde onrust deze poëzie kenmerkt, een beweging die in roerloosheid overgaat, of omgekeerd, een teken dat zichzelf niet prijsgeeft. (Zie b.v. in ‘Storm’ uit Scherenkust in de herfst, hoe de versteende eland als kosmische metafoor in de eerste strofe, tegenover de beweging van de sterren wordt geplaatst in de tweede strofe, en hoe beide beelden als het ware elkaar worden.)

Die poëzie bewaart haar geheim, zoals Gustafsson zegt, en misschien is dat de wezenlijke ontmoeting: het geheim, ‘dat wat slechts zichzelf kan ontmoeten’, dat wat we slechts kunnen ontmoeten door het te zijn.

Ik zeg niet dat de poëzie van Tranströmer uit de extase van de hemisferische symbiose ontstaat. (Voor zover ik weet, behoren alleen Whitman en Perse tot die categorie.) Ik zeg wel dat de poëzie van Tomas Tranströmer een ontmoeting is, een heelheidsbewustzijn. Het is dat bewustzijn dat aan zijn werk het onweerstaanbare magnetisme van het essentiële geeft: de conjunctie van beweging en onbeweeglijkheid, de symmetrie van ziel en kosmos, de eenheid van beeld en spiegelbeeld.

Storm

Plotseling stuit de wandelaar hier op de oude
reuzeneik, als een versteende eland met een
onmetelijk gewei staat hij voor de zwartgroene vesting

van de septemberzee.

Noorderstorm. Tijd waarin de trossen lijsterbessen
rijpen. Wakker in het donker hoor je de
sterrenbeelden stampen in hun stallen

hoog boven de boom.

Ostinato

De buizerd, onder zijn cirkelende stip van stilte
rolt de zee dreunend aan in het licht,
kauwt blindelings op haar bit van wier en sproeit

schuim over het strand.

De aarde wordt in een duister gehuld,

dat de vleermuis peilt.

De buizerd staat stil en wordt een ster.
De zee rolt dreunend aan en sproeit

schuim over het strand.