Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 12]

Buitenland

Zes eeuwen
Mexicaanse poëzie
Lieve Behiels⁺

Albert Helman heeft jaren in Mexico doorgebracht. Hij publiceerde vier romans die in dat land gesitueerd zijn. In 1937 schreef hij voor De Vrije Bladen een ‘Beknopt overzicht van Mexico's dichtkunst’. Dat stuk heeft hij herwerkt en aangevuld met een bloemlezing.
Hij koos in de eerste plaats voor gedichten die hem lagen of die hem vertaalbaar toeschenen, maar hij beweert ook representativiteit na te streven.

DE INLEIDING telt vijftig bladzijden en bezorgt de lezer een accuraat beeld van zes eeuwen Mexicaanse poëzie. Helman stelt zich ietwat afstandelijk op tegen de figuren en stromingen waar hij als vertaler intiem mee verbonden is. Het essay is geen hoofdstuk van een academische literatuurgeschiedenis maar een intelligente en geëngageerde tekst waarin de humor zeker niet ontbreekt. De informatie blijft niet beperkt tot het strikt literaire, maar omvat ook gegevens over de politieke en sociale geschiedenis van Mexico. De meest intense kennismaking met het boek bestaat er volgens mij in, eerst een hoofdstuk van de inleiding te lezen en daarna de gedichten uit de besproken periode. Die volgorde zal ik ook in mijn recensie aanhouden.

Wat Helman wil benadrukken in zijn inleiding en illustreert aan de hand van de vertaalde gedichten is de continuïteit die de Mexicaanse poëzie kenmerkt sinds de vijftiende eeuw. Hoewel



de meeste poëzie nu in het Spaans - de taal van de ‘overheerser’ - geschreven wordt, is ze volop ‘Indiaans’ gebleven. Daarom is inzicht in de precolumbiaanse poëzie noodzakelijk: zowel de ‘literaire’ poëzie als de volksdichtkunst zijn er immers op gebaseerd. Helman gaat uitvoerig in op de thematiek en techniek van de Azteken-poëzie, geschreven in het Nahuatl: de broosheid van het leven en de onontkoombaarheid van de dood worden gevat in intens gekleurde natuurbeelden, vastgelegd in sterk ritmische verzen. De dichters gaan prat op hun vakmanschap en putten uit een gemeenschappelijke voorraad metaforen en epitheta. Ook koningen schreven poëzie.

Helman heeft zich de gedichten die hij voor de bundel selecteerde grondig laten verklaren door Nahuatl-specialisten, tot hij in staat was ze rechtstreeks in het Nederlands te vertalen. De elf opgenomen gedichten klinken in het Nederlands in ieder geval overtuigender dan Spaanse vertalingen die ik in bloemlezingen van Nahuatl-poëzie heb gelezen. Helman neemt zowel langere episch-historische teksten op als korte natuurgedichten en beschouwingen over het dichter-zijn.

Uit de barokke tijd selecteert Helman terecht één figuur: Sor Juana Inès de la Cruz. Als zeer jonge vrouw kwam ze als gezelschapsdame van de vice-koningin van Nieuw-Spanje terecht aan het hof van Mexico, waar ze werd geprezen om haar indrukwekkende intellectuele gaven en haar schoonheid. Na een crisisperiode ging ze op haar achttiende in het klooster. Daar zette ze haar studies en haar literair werk verder. Ze stierf tijdens een pestepidemie, toen ze haar zieke stadgenoten verpleegde. Sor Juana - wier leven en werk het voorwerp uitmaken van een lang essay van Octavio Paz - heeft de invloed van de Spaanse barokke poëzie, vooral die van Góngora maar ook die van Quevedo, op zeer persoonlijke manier verwerkt. Ze schreef een lang filosofisch gedicht, Primero sueño (Eerste droom), allegorische ‘mysteriespelen’ die werden opgevoerd in de kathedraal van Mexico, liefdesgedichten, gelegenheidspoëzie en ook polemisch proza. Tijdens haar leven was ze al zeer beroemd, tot in Spanje toe, waar haar gedichten nog voor haar dood werden uitgegeven. Ze kwam op voor het recht van de vrouw om te studeren, te schrijven en kennis door te geven.

De keuze van Helman bestaat voornamelijk uit amoureuze sonnetten, twee ‘villancicos’ ter gelegenheid van religieuze plechtigheden, en het populairste stuk van Sor Juana, een spotgedicht tegen de mannen, die aan de vrouwen slechts kunnen verwijten wat ze zelf hebben veroorzaakt. De vertaler is er met name in ‘Mijn portret’ en ‘Welsprekendheid der tranen’ in geslaagd de syntactische complexiteit, de contrasten en de in elkaar verstrengelde beelden van de Spaanse barok in het Nederlands tot hun recht te laten komen.

De negentiende eeuw is het tijdperk van het onafhankelijkheidsstreven en de romantiek; de literaire modellen worden

+ Albert Helman, Mexico zingt.
Een bloemlezing uit de Mexicaanse lyriek sinds de 15de eeuw, In de Knipscheer, Amsterdam, 1992, 135 p., fl. 27,50; 550 fr.

[p. 13]

Lotsbestemming

Laat ons doden wat wij beminnen. De rest
is nooit in leven geweest.
Niemand is zó nabij. Geen ander wordt
een vergetelheid, een afwezigheid, soms minder.
Laat ons doden wat wij beminnen.

Dat die verschrikking ophoudt

met andermans long te ademen.
De lucht is ontoereikend
voor allebei. En de aarde niet genoeg
voor de lichamen samen,
en het rantsoen aan hoop is klein
en smart kun je niet delen.

De mens is een dier der eenzame oorden,
ree met een pijl in zijn flank
dat vlucht en verbloedt.

O, maar de haat, zijn slapeloos beklijven
met glazen pupillen, zijn houding
die beurtelings rust is en dreiging.

Het ree gaat drinken, en in 't water verschijnt
het spiegelbeeld van een tijger.

Het ree drinkt én water én beeld. Het verandert
- alvorens te worden verslonden

(medeplichtig, gefascineerd) -

gelijk aan zijn vijand.

Laat ons enkel het leven geven

aan dat wat wij haten.

(Rosario Castellanos)

niet meer uit Spanje, maar uit Frankrijk geïmporteerd. Dat gaat zo door tot een eind in de twintigste eeuw, en vooral ten tijde van het ‘modernismo’, de kosmopolitische stroming die eind vorige eeuw op gang werd gebracht door de Nicaraguaanse dichter Rubén Dario en in heel Spaans Amerika navolgers heeft gevonden. Die stroming lokte ook sterke negatieve reacties uit van dichters die vonden dat het maar eens uit moest zijn met Europa na te bauwen en dat de Spaansamerikanen hun eigen stem moesten laten horen.

Hier begint Helman bewust voor bepaalde dichters te kiezen. Hij neemt een stukje romantische poëzie op van Ignacio Manuel Altamirano en twee gedichten die men bij het ‘modernismo’ zou kunnen rangschikken (van Manuel Gutiérrez Nájera en Adalberto Esteva). Ook de ‘postmodernisten’ komen aan bod: Enrique González Martínez, Amado Nervo. Met de volgorde waarin de gedichten zijn afgedrukt, is wat fout gegaan: het antimodernistische sonnet van González Martínez, die stelt dat men de zwaan - een van Darío's geliefde symbolen - nu maar eens de nek moet omdraaien, komt vóór de tekst van Gutiérrez Nájera, die een schoolvoorbeeld van ‘modernismo’ is. De meest geslaagde vertaling is hier die van ‘Aan Thomas à Kempis’ van Amado Nervo. In dat gedicht stelt de ex-seminarist Nervo zijn eigen levensvreugde en sensualiteit tegenover de onthechting en levensverachting die hem door Kempis en co als ideaal worden voorgehouden.

Bij het bespreken van de dichters uit de eerste helft van de twintigste eeuw kan Helman putten uit zijn eigen Mexico-ervaringen. Hij laat zijn keuze niet zozeer bepalen door wat er in de literatuurgeschiedenissen staat, maar door de relevantie van dichters en gedichten voor het hedendaagse poëzielandschap. Toch komen hier, naast relatief onbekende dichters (Jesús Zavala, José Esquivel Pren, Rafael Lozano) ook de grote namen voor: Carlos Pellicer, José Gorostiza, Jaime Torres Bodet, Xavier Villaurrutia, Salvador Novo, en uiteraard Octavio Paz. Van de vrouwelijke dichters van het begin van de eeuw worden verschillende gedichten opgenomen. Het meest indrukwekkende is dat van Rosario Castellanos, die ook belangrijke romans heeft geproduceerd. Helman schrijft niets over de dichters van na de Tweede Wereldoorlog, omdat hij die periode daar zelf niet heeft meebeleefd. Jammer voor de lezer.

De absolute originaliteit van Helmans bloemlezing komt aan het einde: hij ruimt plaats in voor de hedendaagse volkspoëzie, zowel die van de Criollos als die van de Indianen en de zwarten, zowel in het Spaans als in het Nahuatl. De bronnen zijn de moeite van het vermelden waard: soldatenliedjes, aftelrijmpjes, spotverzen, onderschriften van houtsneden op losse blaadjes, loterijbriefjes. Droevige, uitgelaten, spitse, spottende verzen en versjes. Het getuigenis van een volk dat het dichten blijkbaar niet kan laten. Hier komt Helman bij zijn uitgangspunt terug: de vitaliteit van de Mexicaanse lyriek, zowel in haar populaire als in haar geraffineerde uitingen, is te verklaren door haar wortels in de Nahuatl-poëzie van de vijftiende eeuw.

Misschien is niet iedereen het met die stelling eens. Maar de informatie die Helman aanbrengt en de vertaalde gedichten vormen voor de lezer in het Nederlands een boeiende inleiding tot een poëzie die bij ons nauwelijks bekend is, op Octavio Paz na, natuurlijk. In ruil voor een aantal van die culturele initiatieven willen we de heisa rond de vijfhonderdste verjaardag van de ‘ontdekking’ van Amerika dan toch nog voor lief nemen.