Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 16]

Recensie

Anna Blaman
Eindelijk haar gedichten
Remco Ekkers⁺

Anna Vrugt publiceerde maar twintig gedichten. Ze vond zichzelf geen groot dichter. Toch had uitgever W.L. Brusse haar in 1927 na het lezen van een aantal gedichten geschreven: ‘Je bent een geboren dichter, je hebt alles van de natuur meegekregen om uit het leven op te gaan in de hoogten van het Vers. Het Schone Vers. Het visionaire, het Wijze!’ Eind 1937, ze heette toen al Anna Blaman, stuurde ze de bundel Lyriek, veertig gedichten, ter publikatie naar uitgeverij Stols. Het ging niet door. De twintig kennen we van tijdschriften als Helikon, Criterium en Ad Interim.

EEN VAN DIE GEDICHTEN trof ik lang geleden in Novellen en gedichten, een boekenweekuitgave uit 1941. Ik weet niet meer hoe ik het boekje in handen kreeg, maar ‘De visser’ vond ik een mooi gedicht. Ik was geraakt door Blamans proza en begreep niet waarom er geen bundel van haar was. Later las ik het gedicht weer in de uitgave Anna Blaman over zichzelf en anderen (1963). Nu pas ligt een bundel voor me, dank zij Aad Meinderts, die een keuze maakte uit honderdveertig ongepubliceerde gedichten uit de collectie van het Letterkundig Museum. Ik zoek ‘De visser’.

Hij zit op de dijk als een treurende gnoom.
Zijn hengel dwars door het heelal gestoken,
reikt naar de onberekenbare droom
die hem gelokt heeft en gebroken.

Zijn ogen met de spleetpupillen
gericht op een verdwaasde talisman,
ziet hij die weifelzuchtig trillen
tussen verlangen en zijn ban

en zinken - en hij slaat een blanke vis
uit 't water, een roof uit een verzonken rijk
waarvan de droomspiegel gebroken is,

en de zon en hemel zijn een gebarsten prijk.
Het vissenoog dooft vol bekommernis
tussen de scherven op de dijk.

Een gnoom is een aardgeest, een soort kabouter, maar het woord ‘gnoom’ heeft een negatieve connotatie. Het gedicht is waarschijnlijk ontstaan uit de waarneming van een kleine, gebogen gestalte met een lange hengel, maar vervolgens heeft de dichteres haar eigen visie gevolgd. De hyperbool in de tweede regel is heel sprekend. De visser verlangt het onmogelijke en hij weet dat. Hij is immers al het slachtoffer van die droom (‘gebroken’). Niettemin loert hij naar het water, naar de dobber die hem geluk moet brengen, tegen beter weten in. De dobber trilt tussen duiken en zijn natuurlijk evenwicht in het water, maar dan verdwijnt hij in de diepte. De visser heeft geluk, of toch niet. Hij vangt inderdaad vis, maar die vangst wordt een ‘roof’ genoemd ‘uit een verzonken rijk’ dat hem is ontzegd. Het woord ‘prijk’ kennen we alleen in de verbinding ‘te prijk staan, zitten’, dat wil zeggen ergens staan of zitten om gezien en bewonderd te worden. Wat te prijk staat, is onbereikbaar. De zon en de hemel (we herinneren ons de hyperbool) zijn onbereikbaar, ze zijn bovendien als ideaal ‘gebarsten’. En wat gebeurt er met de ongelukkige vangst uit het verzonken rijk, dat de hemel gebroken weerspiegelt? Het vissenoog, met zijn wonderlijke glans, ‘dooft vol bekommernis’. Wat blijft de aardgeest, wat blijft de mens over tussen hemel en Atlantis? Scherven op de dijk. De levensopvatting die we kennen van Anna Blamans verhalen en romans is in dit gedicht in klein bestek aanwezig. Het rijmwoord op ‘dijk’ lijkt gezocht, maar toch wel een heel goede vondst. Grammaticaal niet fraai is het tweede kwatrijn, net voor de wending: ‘ziet hij die’, maar de wending zelf en de personificatie van de dobber (‘trillen | tussen verlangen en zijn ban | | en zinken’ is zeer geslaagd. Het slotbeeld is in al zijn wanhoop prachtig.

Dezelfde treurige levensopvatting vinden we in de ongepubliceerde gedichten. Veel van die gedichten gaan over de (lesbische) liefde, maar ik wil niet suggereren dat dat onverhuld lesbische de reden is voor het niet publiceren. En het is ook niet zo, wat Maaike Meijer beweert in De lust

+ Anna Blaman, De gedichten, samenstelling en nawoord Aad Meinderts, Meulenhoff, Amsterdam, 1992, 96 p., fl. 29, 50; 590 fr.

[p. 17]

tot lezen dat Anna Blamans liefdesgedichten zo treurig zijn omdat het leven voor een lesbienne in de jaren dertig en veertig zo kommervol was. Dat was wel zo en Blaman geeft daar in de wel gepubliceerde gedichten ‘Stadsrand’ en ‘Zij kwam’ bijvoorbeeld schrijnende beelden van, maar de wanhoop in Blamans teksten heeft meer te maken met een existentialistische visie op de menselijke natuur. De liefde is een eenzaam avontuur, niet omdat ze zo moeilijk te realiseren is, maar omdat tweezaamheid ‘een gebarsten prijk’ is. Het grondmotief van Blamans romans maakt duidelijk dat juist de liefde ons bewust maakt van onze eenzaamheid: de geliefde is in principe onbereikbaar. Ik citeer:

Voor A. (lie Bosch)

Dit is het schimmenspel van 's menselijk tekort:
de machteloosheid van de liefde die te klein
is om behoedster van een lot te zijn
Dit is waarom je tranen stort

Dit is het leven: een wederzijdse ban
in eenzaam sterven aan verlatenheid
Dit is waarom je hete tranen schreit
die ik niet bannen en niet drogen kan

De kleine liefde is een groot zeer
een zeer dat leven tot fatum keert
Dit is wat jou verwondt en deert
tot tranen van machteloos verweer

Tranen zo bitter en zo goed
Ze wellen uit een diep en prachtig leed
het leed dat van de grote liefde weet
liefde die groot behoedt

Dit gedicht is enkel van biografisch belang. De dichteres komt niet verder dan oninteressant geformuleerde stellingen - er is geen enkel treffend beeld - en dan vervalt ze in rijmelarij (tekort - stort, verlatenheid - tranen schreit), in slappe herhaling (‘een groot zeer | een zeer’) en verwrongen ritme (zie de derde strofe). Het gedicht is helaas geen uitzondering. Een overbodige bundel dus? Nee, afgezien van verrassingen als ‘Fleur du mal’, ‘La prisonnière’ (waarvan Maaike Meijer een mooie interpretatie gaf) en ‘Idool’ zijn er soms mooie regels, maar het belangrijkste is toch dat de gedichten vaak een intiemer inzicht geven in Blamans levensvisie dan haar proza.