Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 33]

Klassiek

Homerus' Odyssee
De thuiskomst van een zwerver
Patrick Lateur⁺

‘Zing van de man van de duizend listen, Muze...’ Zo begint Imme Dros haar vertaling van het op een na oudste dichtwerk van Europa, Homerus' Odyssee. Als het goed is dat elke generatie een literair meesterwerk opnieuw vertaalt, dan komt Dros' vertaling op tijd. Na de prozavertalingen van Maximiliaan Schwartz en Frans van Oldenburg Ermke brengt zij, in het spoor van illustere voorgangers als Carel Vosmaer, Aegidius Timmerman en Bertus Aafjes, opnieuw een metrische vertaling van de Odyssee. Een indrukwekkende prestatie, zeker als men weet dat de vertaalster, die de opdracht kreeg een bewerking van het epos te maken, ‘langs allerlei omwegen en na vier compleet uitgeschreven, steeds minder vrije versies toch gekomen is tot een zo nauwkeurig mogelijke vertaling’ (p. 402).

DE ONDERTITEL van de vertaling, De reizen van Odysseus, is typisch voor het cliché dat Homerus' Odyssee hardnekkig achtervolgt, als zou het epos in hoofdzaak bestaan uit reizen en avonturen. De weinig substantiële inleiding en het nawoord van de vertaalster corrigeren dat beeld nergens. Het gaat terug op een lange traditie die al kort na de redactie van het epos begon. Beeldende kunstenaars, zoals de Griekse vaasschilders, hadden vooral oog voor de avonturen van de held. De fresco's met Odyssee-landschappen uit de Vaticaanse musea dateren van het einde van de Romeinse republiek, en ook daar zijn de themata uitsluitend avonturen, onder meer met de Laestrygonen, Circe en de Sirenen. De fragmentarische lectuur van de Odyssee in het onderwijs heeft dat beeld alleen maar versterkt. De verzen met Odysseus' ontmoeting met Nausicaä en zijn gruwelijke ervaringen met de cycloop blijven er de dominanten. In het beste geval is uit de herkenningsscènes die de tweede helft van het epos kenmerken, het tafereel met de hond Argus bijgebleven, en hopelijk ook de uiteindelijke (h)erkenning van Odysseus door Penelope. In elk geval gaan slechts een beperkt aantal van de vierentwintig zangen over de eigenlijke zwerftochten van Odysseus, en bevindt de held zich vanaf de dertiende zang op Ithaca!

Homerus' bedoeling reikt dus verder dan een avontuurlijk en spectaculair reisverslag. In de vroeg-Griekse wereld circuleerde een schat aan mondeling overgeleverde verhalen. Bij het componeren van zijn Odyssee heeft Homerus een keuze gemaakt uit onder meer zeemansverhalen en novellen over de lang verwachte thuiskomst van een held of de terugkeer van een strijder uit Troje. De rode draad is het motief van de dubbele verwachting: Ithaca, Telemachus en Penelope kijken verlangend uit naar de koning, de vader, de echtgenoot; Odysseus verlangt naar zijn land en zijn vrouw.

De eerste vier zangen illustreren het verlangen van Ithaca op een bijzondere wijze door de ‘Vatersuchc’ van Telemachus:

Gast, ik zal u eerlijk vertellen hoe het ligt. Mijn
moeder zegt dat ik zijn zoon ben.

Maar ik kan dat niet weten.

Hoe kan een kind ooit zeker weten

wie hem gemaakt heeft!

(Od. I, 214-216, Dros p. 21)

Die identiteit zal Telemachus vinden door zijn bezoeken aan Nestor en Menelaüs, en hij groeit uit tot de erkende zoon van Odysseus. Vanaf dat ogenblik kan Homerus de schijnwerper volop op Odysseus richten en vertellen (of zijn held in een flash-back laten vertellen) hoe Odysseus loskomt van de eilanden waar telkens een vrouw hem opvangt en boeit: Circe op Aia, Calypso op Ogygia en Nausicaä op Scheria. Het is Nausicaä die Odysseus bij haar vader brengt, die hem op zijn beurt

+ Homerus, Odysseia. De reizen van Odysseus, vertaling Imme Dros, Querido, Amsterdam, 1991, 435 p., fl. 39, 95; 799 fr.

[p. 34]

op het ultieme eiland, zijn eiland, Ithaca zal brengen. Daarmee opent de tweede helft van het epos, een aaneenschakeling van herkenningen: zijn zoon, de hond, zijn voedster, de vrienden die hem trouw bleven, de vrijers, zijn vrouw. Met de onmisbare steun van zijn zoon herwint Odysseus zijn plaats op Ithaca en zal ook Penelope hem uiteindelijk herkennen als haar man:

Snikkend rende ze recht op hem af,

sloeg haar armen om de

hals van Odysseus, kuste zijn hoofd...
(Od. 23, 207-208, Dros p. 377)

Zelfbeheersing en uithoudingsvermogen, listigheid en vooral intelligentie zijn de elementen die het nieuwe ideaal van de mens in de Odyssee bepalen. De fysieke en morele kracht van de op eer beluste strijder uit de Ilias maakt plaats voor een type waarin moderne lezers zich gemakkelijker kunnen herkennen. Wie de Odyssee vertaalt, houdt daar rekening mee. Imme Dros heeft inderdaad de stoere taal van de Iliasvertalingen vervangen door hedendaags Nederlands. Of zij daarmee de Odyssee herdicht heeft, is een andere vraag. Wellicht is haar taal net iets te alledaags om te overtuigen als vertaling van een groot dichtwerk. De winst van deze metrische vertaling in vergelijking met Vosmaer en Timmerman is ongetwijfeld het totaal verdwijnen van de metrische dreun. Dros' vertaling loopt vlot en licht, maar voor een hexameter eigenlijk te licht. Zoals het vaak minder poëtisch taalgebruik een restant kan zijn van de vier voorafgaande prozabewerkingen, zo heeft de vertaalster vermoedelijk ook de prozavertaling zelf in hexameters willen omzetten. Het inpassen van de klemtoon van de Griekse eigennamen (voor de schrijfwijze daarvan zou Van Dale toch normerend moeten blijven) en de gebruikelijke dactyle in de vijfde voet zijn niet steeds feilloos. Dros' werkwijze is het sterkst voelbaar op het einde van de hexameter. Die versvorm eindigt best met een meerlettergrepig woord. Vosmaer en Timmerman en ook de Roy van Zuydewijn (Iliasvertaling 1980) hebben dat begrepen. Dros laat haar hexameter al te vaak eindigen op een eenlettergrepig woord. In het geval van lidwoorden, voegwoorden en voorzetsels werkt dat erg storend. Op de eerste bladzijde van haar Odysseevertaling staan daarvan al tien voorbeelden! Als men daaraan went, dan ontstaat het gevoel dat men toch met een prozavertaling te maken heeft.

Toch verdient deze vertaling krediet. Dros is erin geslaagd twaalfduizend verzen lang een metrum aan te houden dat de lectuur draagt. Dat een vertaler van antieke teksten iets van de vormvastheid wil behouden, kan men alleen maar toejuichen. De initiële fout van deze toch indrukwekkende onderneming is de overtuiging dat de Griekse hexameter per se behouden moet blijven. De hexameter is voor moderne talen in wezen onnatuurlijk, en wordt dus beter vervangen door de vijfvoetige jambe zoals Aafjes die in zijn Odysseevertaling hanteert.

De uitgever brengt meteen twee drukken van de vertaling op de markt, en mikt, gezien de verspreiding ook gebeurt via een boekenclub, duidelijk op een ruim publiek. Die aanpak verdient enige lof, omdat een vertaling van Homerus' Odyssee ook een aanzienlijk deel van de beeldende kunsten en letteren uit de westerse cultuur beter kan doen begrijpen. Tal van figuren uit Homerus' epos wandelen door gedichten en verhalen, sculpturen en schilderijen van tal van kunstenaars. Bij een eventuele derde druk van Dros' vertaling zou de schitterende studie van Joachim Latacz, Homerus. De eerste dichter van het Avondland (ongeveer gelijktijdig verschenen bij Sun, Nijmegen) de beperkte bibliografie mogen aanvullen, en misschien kan dat werk ook wat stof leveren voor een meer gefundeerde inleiding.