Poëziekrant. Jaargang 15

[p. 47]

Recensie

Erik Spinoy
Susette - meer dan een naam





Remco Ekkers⁺

Erik Spinoy zal wel niet de enige zijn die verliefd werd op de geliefde van Hölderlin, Susette Gontard. Van Susette zijn 17 brieven bewaard gebleven en enkele feiten. Haar man ‘Cobus’, bankier in Frankfurt, nam Hölderlin in januari 1796 in dienst als Hofmeister (gouverneur, huisleraar) van zijn kinderen. Hölderlin was toen ruim vijfentwintig, Susette slechts één jaar ouder en vijf jaar jonger dan haar man. Zij stond bekend als een mooie vrouw uit de beste kringen van Frankfurt. Voor Hölderlin werd zij de belichaming van de schoonheid, die hij zou vereeuwigen als Diotima in zijn beroemde prozawerk Hyperion en in vele gedichten.

OP 10 JULI 1796 STUURDE de bankier zijn gezin wegens oorlogsomstandigheden naar Hamburg, maar Susette en haar gezelschap bleven steken in Kassel. Daar vonden Hölderlin en Susette elkaar. Later schrijft Susette dan ook aan Hölderlin: ‘Unser liebes Cassel’. Er werd flink over het liefdespaar geroddeld. Terug in Frankfurt werd het voor de geliefden moeilijker. Toch hadden ze in het ruime huis wel de gelegenheid op vrije ogenblikken bij elkaar te zijn. Susette was niet als andere bekende vrouwen uit de romantiek, die betrekkelijk vrij met mannen omgingen. Voor haar was het ondenkbaar haar vier kinderen te verlaten en met Hölderlin een nieuw leven te beginnen. Hun verhouding was uitzichtloos. Diotima zegt tegen Hyperion: ‘Handle du; ich will es tragen.’ 's Avonds kwam de bankier meestal laat thuis. Hij vroeg dan altijd of zijn vrouw thuis was, en de huishoudster, die de klassieke rol van de ijverzuchtige dorper uit de hoofse liefde vervulde, antwoordde met een opvallende klemtoon steeds weer: ‘Heer Hölderlin leest haar voor.’ Op een septemberavond in 1798 stormde hij daarop de kamer in en beledigde Hölderlin èn zijn vrouw, niet uit jaloezie of gekwetste liefde, veeleer uit gekwetste trots. Hölderlin pakte zijn koffers en verdween nog dezelfde nacht. De bankier moet zoiets gezegd hebben als: ‘Ne trouvez-vous pas, ma chère, que depuis quelque temps vous êtes un peu familière avec les domestiques?’

Voortaan hadden ze slechts brieven om hun liefde uit te spreken, en enkele vluchtige ontmoetingen. Haar laatste, overgeleverde brief, schreef Susette op 7 mei 1800. De brief werd door een hek, vlakbij een paar populieren overhandigd. Ze drukten elkaar wellicht voor de laatste maal de hand. Twee jaar later, op 22 juni 1802, stierf Susette Gontard op 32-jarige leeftijd aan tuberculose, de romantische liefdeskwaal bij uitstek. We weten niet of Hölderlin, die vlak voor haar dood uit Bordeaux naar Frankfurt terugkwam

+ Erik Spinoy, Susette, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1990, 60 p., fl. 29,90; 598 fr.

[p. 48]

- had ze hem gewaar-



schuwd? - bij haar sterfbed is geweest. Pierre Bertaux, schrijver van Friedrich Hölderlin, vermoedt van wel. Eind juni had Hölderlin zijn eerste aanval van razernij. Hij stierf pas in 1843. Ook hij trok zich terug uit de wereld.

In de bundel Susette vinden we deze geschiedenis terug in 42 gedichten. Spinoy heeft zich zeer concreet ingeleefd. Hij lijkt een alwetende verteller, die zowel het meubilair als de theekopjes, de harten en de buiken, het verleden en de toekomst kent. Hij vertelt soms spottend, soms aangedaan. Zo ziet de eerste ontmoeting er in zijn woorden uit:

Een blik, versteend bij haar entree. Maar zij
ontwijkt het oog en loopt vertraagd de kamer in.
(...)
‘U schrijft, mijnheer?’ Bloedjong is hij
in Frankfurts middenstand, een dichter met
het marmer (lijf en wezen) van een Phidias.
Een rode mist trekt langzaam voor haar oog.
Toch schijnt hij bang, en zonder moed op haar.
(...) Al eeuwen had hij haar
van ver gekend. Voor hem is zij Urania. En dit
gesprek: de Rijn die uit zijn bedding breekt.
Nou goed, dat klinkt alvast niet gek.

De dichter Spinoy beschrijft het beeld van Susette met een gewenste afstandelijkheid, maar de overgeleverde tekening moet hem betoverd hebben. Hij identificeert zich met haar, hij voelt wat zij voelt, ziet wat zij ziet, bemint met haar de romantische dichter, trekt haar in taal naar zijn eigen tijd.

Liefdes ledikant

Veeg Frankfurt van de kaart, laat Cobus me
gestolen zijn. Mijn lichaam ligt in koren,
blond en rijp. Zijn hitte drinkt de vijver
van herinnering. Vergeet, dit lichaam is als
balken, bruin en hard. Vertel, de zomer woont
in hem. De zomer lost hem op.

De zomer woont in hem
en lost hem op.

Spinoy loopt rond in het hedendaagse Kassel, bekijkt de beelden en tuinen, de galeries en de kunst van de Documenta. Hij kruipt in de huid van de geliefden of bekijkt hen spottend, afstandelijk. Hij verwart de lezer, niet alleen door het spel met de taal en de betekenissen: ‘Een grenspaal stond waar terugkeer was. | De koets gleed door het slijk, een mes.’ De dichter is, en zo hoort het ook, verliefd op de taal: ‘Stil brandt | de kaars, en hoor: uit verre tuinen klinkt | een snarenspel. Hoog staart de witte cirkel, | oog in oog, de vliering in. (...).’ De lezer wordt ook verward door het wisselen van psychisch gezichtspunt. In ‘Oud verhaal’ is de bankier aan het woord, maar hij neemt waar als een dichter, ook al blijft hij een man van geld en ‘gewetenloze’ handel. In het volgende citaat ziet hij de huishoudster als een ragebol; ‘hun lichaam’ verwijst naar het overspelige paar - een functioneel enkelvoud -; hij snelt de trap op. De uitdrukking ‘grote ogen indoen’ kon ik niet vinden in Van Dale, maar het moet zoiets betekenen als dat hij (Hölderlin) grote ogen van schrik opzette. Het gaat hier om de beruchte beledigingsscène.

Haast bliksemend, zo wijst de ragebol
de zolder aan. Het kind zit kwijlend
op haar arm. Dan schuift hun lichaam
voor mijn geest. Nooit is de trap
zo kort geweest.

Bleek doet hij grote ogen in, en wijst
naar inkt en schaar. Hij zegt, ik las
een vers voor haar. Maar heimelijk
ademt hij haar adem nog. Zijn hand
ligt bloedrood op haar dij.

Dan is een koopman koninklijk. In banken
woont het geld, en ik kwiteer - of niet.
De gulden maakt de onderdaan. Ik schaf
hem aan - als appels, wijn, saffraan. (...)

Spinoy laat in de gedichtenreeks gebaren (‘wijzen’) en kleuren (‘rood’) geraffineerd op elkaar rijmen, zoals hij ook speelt met binnenrijm (‘geest’, ‘geweest’ en ‘onderdaan’, ‘aan’, ‘saffraan’), maar zijn vaardigheid laat zijn emoties niet ondersneeuwen. Aan het slot van de bundel, bij het graf van Susette, richt de dichter zich in cursief schrift tot de lezer: (‘Zo schreef ik. Weldra meer.’). Ik zie ernaar uit.