Poëziekrant. Jaargang 15

[p. 26]

Klassiek

Latijnse poezie van het vroegchristendom
Patrick Lateur⁺

De reiziger die in het Zuiden de vaak ongeschonden resten van de vroegchristelijke cultuur gaat opzoeken, herkent in basilieken en baptisteria, mozaïeken en sarcofagen de getuigen van een wereld die de oudheid afsloot en tegelijk de bouwstenen leverde voor een nieuwe cultuur. Al te weinig realiseert de bezoeker zich dat binnen die ruimten en in de geest die deze materiële resten uitademen, hymnen weerklonken en leerdichten werden gelezen, die de grote poëtische traditie van de antieken verrijkten met nieuwe thema's. Men kan het de argeloze bewonderaar niet kwalijk nemen. Afgezien van een paar vroegchristelijke verzen die in het Liedboek voor de Kerken werden opgenomen, sluimeren quasi alle gedichten in indrukwekkende wetenschappelijke tekstedities en commentaren. Dat is jammer, want naast de documentaire waarde van deze teksten die herbronnend kunnen werken, schuilt er in tal van verzen een onbetwistbare poëtische kracht. Op het ogenblik dat de profane Latijnse poëzie naar adem snakte, werd op de boom van de antieke literatuur een loot geënt die de nieuwe geest in het westen zou uitzingen.

TOCH IS HET LANDSCHAP van de vroegchristelijke dichters niet uitsluitend een hoogland. Tussen 300 en 600 zijn er grote dichters geweest, en onder hen is de Spanjaard Prudentius de ab solute top. Maar het golvende laagland moet erg uitgestrekt geweest zijn. Veel auteurs worstelden met de tweeslachtigheid die de botsing van culturen in die overgangstijd kenmerkt. Enerzijds waren er de klassieke schema's, anderzijds de bijbelse of kerkelijke thema's die de orthodoxe dichters bonden en hun verbeelding begrensden. Heel wat verzenmakers uit die dagen hadden er wellicht beter aan gedaan hun ideeën in brieven of homilieën uit te schrijven.

Deze ontnuchterende vaststelling is het uitgangspunt van Mönnich in zijn ronduit schitterende studie over de Latijns-christelijke poëzie tussen oudheid en middeleeuwen. Het faillissement van heel wat vroegchristelijke dichters stelt hij ook vast in de didactische poëzie. Wat een poëtische revolutie had kunnen worden door de crisis die in de bijbel wordt aangezegd, blijft steken in een oude poëtica vol retoriek en fraseologie, omdat didactische bedoelingen de poëzie veelal verstikken. Ook met de verbeelding loopt het fout. Waar onder meer Lucretius en Vergilius toe in staat waren, namelijk bespeurbaar maken dat het leven van mensen omringd is door diepere krachten (de namen die zij daaraan gaven doen niets ter zake), blijkt voor tal van christelijke dichters niet haalbaar. Zij trachten veeleer de zichtbaarheid van de heilige verhalen te vergroten en die aloude verhalen te dramatiseren. Weinigen onderkennen de echte opgave: hoe een beeld vormen van wat geen gezicht heeft? Hoe het onzichtbare, de Onzichtbare verbeelden en dichterlijk omlijnen? Ten slotte kunnen ook weinig dichters de uitdaging aan om zich in verzen de ruimte en de tijd eigen te maken die in de liturgie zo majesteitelijk aanwezig was. In veel gedichten ontbreekt de grote samenhang die de

+ C.W. Mönnich, Koningsvanen. Latijns-christelijke poëzie tussen Oudheid en Middeleeuwen 300-600, Ambo, Baarn, 1990, 477 p., fl. 85; 1700 fr.

[p. 27]

liturgie wist te actualiseren en waarbij de ganse schepping en de hele geschiedenis betrokken werden in de viering van de Menswording.

Wie zo ver met de auteur is meegestapt en de zwakke plekken van de vroegchristelijke Latijnse poëzie heeft verkend, kreeg intussen reeds tal van teksten te lezen die het failliet van nogal wat poëtasterij illustreren. Deze aanpak heeft het voordeel dat door de confrontatie met het niveau van de middelmaat de echt grote dichters naar voren treden. Gaf het eerste deel van het boek reeds een aantal voorbeelden van geslaagde poëzie, het volumineuze tweede deel behandelt een aantal dichters die het hoogland van de vroegchristelijke poëzie bewonen.

De analyse van het werk van Prudentius beslaat zowat de helft van het boek. Naast de behandeling van onder meer ‘Contra Symmachum’, waarin de dichter zijn visie geeft op een nieuw Rome, en de ‘Psychomachia’, een allegorisch gedicht over de strijd van deugden en ondeugden, onderzoekt Mönnich de twee bundels lyriek. Van het Cathemerinon, een verzameling hymnen over de verschillende uren van de dag en over een aantal feesten van het jaar, worden de twaalf liederen uitvoerig ontleed. Een meesterlijk hoofdstuk, dat in een afzonderlijke editie met hymnen én vertaling welkom zou zijn! De bespreking van drie martelaarsliederen uit het Peristephanon staat exemplarisch voor de andere hymnen in dit boek. Uit de analyses wordt duidelijk dat Prudentius geen geversificeerde verkondiging brengt, maar als poiètès, dichter en maker, zijn verbondenheid met Christus in verzen vorm geeft. De laatste hoofdstukken staan stil bij het werk van Paulinus van Nola, Boëthius en Venantius Fortunatus, wiens ‘Pange, lingua’ en ‘Vexilla regis’ blijven voortleven. De beginwoorden van laatstgenoemde hymne gaven ook de titel aan deze studie.

Met zijn gefundeerde benadering van een aantal topmomenten uit de vroegchristelijke poëzie in het westen, en de kritische verkenningen van het laagland in die poëzie, roept Mönnich uiteraard ook belangrijke momenten op uit de geschiedenis van de 4de tot de 6de eeuw, waarbinnen het geestelijk landschap van de christelijke dichters zich ontvouwt. Vermoedelijk zal het werk omwille van zijn specifiek karakter tot een welbepaald lezerspubliek beperkt blijven. Toch is deze studie belangrijk, vooral door de manier waarop de auteur peilt naar de religieuze dichterlijke verbeelding van auteurs die nog in het Latijn schrijven, maar wezenlijk verwant zijn met het Toscaanse Zonnelied van Franciscus en de Brabantse minneliederen van Hadewijch.

Eén probleem blijft voor de geïnteresseerde lezer levensgroot: een poëtische vertaling van het overgrote deel van de behandelde teksten. Hun schoonheid blijft voorlopig opgesloten in de (steeds meer) ontoegankelijke taal van de laat-antieken.