Poëziekrant. Jaargang 15

Het blijvende gaan van de tijd Nieuw werk van Leendert Witvliet en Jos Steegstra
Remco Ekkers

In 1982 schreef ik over Nooit genoeg voor een brief van Leendert Witvliet, uitgekomen in de Literaire Serie Groningen, dat de bundel in het fonds van een grote landelijke uitgever niet zou misstaan. Heimwee en precisie vond ik in zijn gedichten. Nu is de bundel voor een deel heruitgegeven bij Bert Bakker onder de titel Verstrooid bericht (1990).

ZESTIEN GEDICHTEN ZIJN opnieuw in druk verschenen, anders geordend, maar over de geschiedenis van de gedichten staat geen woord in de aantekeningen. Wel wordt op de achterflap de dichter voorgesteld als onafhankelijk, als iemand die zich niet stoort aan de mode van de dag. Haarscherpe romantische poëzie, zo wordt zijn werk gekenmerkt en dat is juist: ‘poëzie (-), die haar wortels vindt in het dagelijks leven (-). Wat er eenmaal toen was, gaat niet verloren, al ging alles voorbij.’ De dichter stelt zich in het openingsgedicht tot taak: ‘dat ik alles moest onthouden | alles wat als | lichte veren gaat’. Zijn beelden komen uit nu en vroeger, dat maakt niet uit, de gedichten zijn monumentjes voor het leven, in dubbele zin. ‘Er lopen twee mannen | altijd opnieuw weg van de boerenhuizen’.

In een nieuw gedicht ‘Londen’ - al was het in De Gids te lezen - laat Witvliet een kant van zijn poëzie zien, die ik humanistisch zou willen noemen. Vol mededogen beschrijft hij de avondlijk zwervende vrouwen met hun tassen en winterjassen. Zwervers ziet hij ook in het Franse Troyes. De dichter heeft een heel eigen herkenbare toon: melancholiek en laconiek, realistisch beschrijvend, maar nooit saai; helder, eenvoudig, met oog voor detail. Ik citeer de laatste drie strofen:

[p. 20]

 

In Troyes bedelen ze, gehuld

 

in de klassieke, dikke, donkere kleding

 

waarop ze slapen, waarin hun vijand is

 

binnengesmokkeld,

 

ze doen niet meer mee,

 

vandaag niet, morgen niet.

 

 

 

In de stad met de drie paarden,

 

één in galop,

 

een ander op de loop,

 

en de derde zonder jockey,

 

liggen de zwervers achter hun maskers,

 

of slingeren langs de kade, armenbusje,

 

armenbusje aan het gouden hek, gezien?

 

 

 

De tol van het draaien moe,

 

in zwart zand schreef één tabee

 

een ander barstte uit in gelach,

 

niets past in een groots verband hier

 

en nu niet, tabee, hier en nu delen

 

een paar een brood en een fles.

Een bezoek aan Duitsland (Worpswede) levert een aantal gedichten op die de eenheid van het Noordeuropese landschap en zijn sfeer laten zien, soms via schilderijen van Paula Modersohn-Becker. Prachtig is ‘Meisje met trompet in het berkenbos’. In ‘Olie Dreebeen gaat voorbij’ lijken we in Drente te zijn.

Een typisch Witvliet-gedicht is ook ‘Gezien’, met zijn ironische zelfcorrectie, zijn weemoed en de geheimzinnige poëzie van de laatste regels.

Eens, ach wat eens, zes jaar geleden
zaten we in Bergen op een overvol terras,
we zaten daar maar en dachten aan verleden,
de Eeuwige Laan en de dichter,
en ineens liep er een tweeling voorbij
vrouwen van boven de vijftig
met eendere kleren aan
en iedereen keek en lachte.
Het waren verloren gezichten
maar ze leken zo hevig op elkaar.

Waarom waren die gezichten verloren? Ze hadden elkaar toch? Mogen tweelingen, met eendere kleren, alleen maar jong zijn? Het kijken en lachen van de aanwezigen is tegelijk treurig stemmend en verzoenend, waarbij op de achtergrond de toponiemen (Bergen, Eeuwige Laan) een vreemd verbond aangaan met de niet genoemde, maar door iedereen herkende dichter.

Een andere Groningse dichter die gefascineerd wordt door de tijd, is Jos Steegstra.

Zijn eerste bundel Ongewapend verscheen in 1964 bij Niemeyer, de volgende vijf bundels waren van uitgeverij Holmsterland. De dichter was toen allang verhuisd naar Noord-Holland. Nu woont hij in Oss en zijn jongste gedichten verschenen bij De Beuk onder de titel Alleen het ruisen (1990).

DE BUNDEL IS BEWUST gecomponeerd: de geschiedenis voor het eigen bestaan, de herinnering aan het eigen verleden, de duistere toekomst. Het gaat in de eerste afdeling om resten van vroeger leven, opgravingen: Ussen, Velserbroekpolder, Pompeii, Habuka Kabira, Dartmoor, Geuldal. Werden in ‘Velserbroekpolder’ nog onpersoonlijke dingen gevonden (‘Schraapt men de aarde tot op het merg | en vindt de dingen | hielbijl, oorringen, lijksilhouet’), in ‘Geuldal’ gaat het om het persoonlijk vergeefse. Wat zoek je eigenlijk?

1.

Men zegt dat het water nooit
gestopt is met stromen en stenen slijpt
tot uit eeuwen afgesloten holtes fossielen
tevoorschijn brokkelen in het gruis aan de oever

Je denkt aan de boeken die je las over deze plek
waar zoveel aan het licht schijnt te komen

als je zoekt

Je tast met je ogen de ruwtes af en je vindt niets
dat later als talisman thuis

een plaats kan krijgen

Je belandt bij een steenhoop tenslotte stelt je
tevreden met wat anderen achterlieten.

3.

Deze stenen plek laat niets uitlekken
lijkt zonder verhaal te zijn schoongespoeld

de ronde keitjes glanzen nog wat en verdrogen
tot niet meer dan een kale plek vergeten

je ziet het kijken en weet niet wat het ziet
je voelt het wel kleven aan je lippen

maar het verzwijgt je.

De tweede afdeling is anekdotischer: ‘moeders rok waait wijder | nooit wist je zo zeker | alles stroomt niets wordt uitgewist’. De laatste regel herinnert aan ‘Geuldal’ en aan regels van Witvliet.

Het is mooi om te zien hoe Steegstra gerijpt is, hoe hij sentimentele wendingen meestal weet te vermijden, maar wel emoties oproept in een taal die niet mooi wil zijn, maar verrast. Er zijn gedichten waar het niet lukt, zoals in ‘Ritueel’ (‘Vriend. wij wandelen | tornen op tegen de wind | gaan onsweegs zwijgzaam’), maar vlak daarvoor staat ‘Woelen’, dat verder reikt dan een beschrijving van een landschap:

Zoeken tussen kuilen en verhevenheden
naar het spaarzame altijd hetzelfde
je hoort het wel
de oren stijfgedrukt tegen de wind

ligt het er mooi bij en beweegt niet
kruipt licht dwars over
waar schaduw weiden ontgroent

van het warme woelen
stuift zand elk spoor dicht.

In de laatste afdeling, die uit drie gedichten bestaat, komt de betrekkelijkheid van de mens rampzalig aan het licht. Er blijft alleen ruisen over. Het tweede gedicht wordt gepresenteerd als citaat. Het spreekt in nogal dikke taal met voorspelbare adjectieven over verdronken zijn en wat er dan gebeurt. Angst voor verdrinken speelt ook een rol in ‘Hakuba Kabira’, een archeologische vindplaats aan de rechteroever van de Eufraat, voordat het door de aanleg van een stuwmeer onder water verdween. Te denken valt aan de Herald of Free Enterprise, maar nodig is dat niet. Veel belangrijker is het geheimzinnige leven onder de oppervlakte. Wij gaan voorbij, maar ‘In peilloze sleuven huist | het nooit thuisgebrachte leven | op het stil bewegen | van het tij’.

Leendert Witvliet, Verstrooid bericht, Bert Bakker, Amsterdam, 1990, 44 p., fl. 19,90; 395 fr.

Jos Steegstra, Alleen het ruisen, De Beuk, Amsterdam, 1990, 44 p., fl. 18,50; 370 fr.