Poëziekrant. Jaargang 14

[p. 25]

Wat doen we met de leegte?
Het debuut van Paul Gellings en nieuwe gedichten van Fetze Pijlman
Remco Ekkers

De voorbijganger ziet een dode egel op de weg. Als hij thuis is, schrijft hij een gedicht. Het gaat over een beeld dat vrijwel elke lezer kent. Vooral als de kop en dus het oog van de egel nog gaaf lijkt, is het een indrukwekkend beeld, maar of het gedicht indrukwekkend is, hangt af van de taal van de dichter.

Egel

Een egel rust op de weg en kijkt.
Wat hij was ligt als een vrucht
vertrapt op de stenen.

Koud is de wind, de weg is nog lang,
even een huivering, maar wie zal ooit treuren
omdat hij de ziel van een egel zag?

Koud is de wind, ik moet nog zo ver,
maar ineengerold in mijn warmte
ben ik thuis als ik slaap.

De wind en de reis gaan verder.
Een egel ligt op de weg en kijkt
met een leeg oog naar niets.

Het werkwoord ‘rusten’ is vreemd - de egel is immers dood -, maar dat weet je pas door een tweede blik. Je ziet een egel, een kop, een oog en onmiddellijk daarna het verminkte lijf. De dichter zegt: ‘Wat hij was...’ en komt dan met een vergelijking, waarbij het tertium comparationis gelegen is in de vochtige, rode kleur. De egel is ‘vertrapt’. Je verwacht ‘overreden’. Het woord van de dichter is pathetischer. In de tweede strofe is de camera gericht op de beschouwer. De ‘huivering’ wordt verklaard door de kou, maar natuurlijk ook door het beeld uit de eerste strofe, hetgeen onmiddellijk wordt tegengesproken door de rest van de tweede zin. Het woord ‘treuren’ is



echter weer pathetisch. Opmerkelijk is het woord ‘ziel’. Is die niet allang verdwenen? Of moeten we ‘ziel’ hier als een positivistische en dus nogal bittere metafoor van de ingewanden van de egel opvatten? Het egocentrisme van de beschouwer wordt duidelijk in strofe drie, waarbij de verwijzing naar de egel: ‘ineengerold’ een nogal cynische werking heeft. De ik is onverschillig, zoals de wind. Er is geen warmte, geen aandacht; het lege oog van de egel ziet een kil niets.

Het gedicht ‘Egel’ is het titelgedicht van de ‘debuutbundel’ van Paul Gellings: Het oog van de egel. Moeten we de titel programmatisch opvatten, dan verklaart de dichter zich solidair met de slachtoffers van een lege, kille wereld. Hij verlangt naar geborgenheid, naar rust. Er is sprake van heimwee naar de jeugd, verlangen naar de veiligheid van de slaap, de geborgenheid van bossen. De gedichten zijn nostalgisch en weinig vitaal (‘Lethargie’). Tegenover de lege, onverschillige wereld staat het verlangen naar warmte, maar de dichter is intelligent genoeg - en hij kent zijn literatuur - om te weten dat zijn verlangen illusoir is. Zo heeft hij als adolescent La Nausée van Sartre gelezen en zich destijds geïdentificeerd met de student Roquentin. Hij is een oude vriend geworden: ‘Januari, maart, plakkaten op een schutting | scheuren, laten los, vertellen dan | een nieuw verhaal, zijn boek: diepe, | vuile zee

[p. 26]

van het bestaan, de wortels | van een boom er middenin. (...)’.

Ook de liefde leidt tot teleurstellingen en tot heimwee naar de eerste staat. ‘Ik heb je zo goed gekend | en moet dat nu begraven.’ Hij is zich pijnlijk bewust van de valsheid van de surrogaatliefde: ‘'s nachts geborrel in de goot en | de liefde van een onbekende.’ Het terugzoeken van een liefde heeft weinig zin: je wordt je alleen maar bewust van de vergeefsheid en de oude pijn, ook al ben je hard geworden of meen je dat geworden te zijn: ‘Moeizaam de stap naar het afscheid, | verder de kou in na dit beleefde bezoek - | geen man nog, alleen zo hard | als de klappen die ik kreeg.’ De volwassen staat heeft het nadeel dat je kunt reflecteren, terwijl je niet meer de onbevangenheid, de spontane verwondering en de diepe beleving van de jeugd bezit.

Málaga

Wat hij wel beleefde
de avond van vertrek.

Hoe vluchtig alles is, een vliegtuig
boven zee en in het volgend zit hij zelf.
Schittering dooft altijd in de haven
van een droom.

Tenslotte kijken van de heuvels huizen eenzaam

naar de stad, vol ruimte en ommuring,
zo heeft hij haar gekend.

Het raadsel van onze aanwezigheid in een schijnbaar zinloos heelal, vinden we ook in de poëzie van Fetze Pijlman. De bundel heet Door het donker van een kamer. De gelijknamige 9-delige cyclus vinden we achterin de bundel. De kamer is metafoor van onze wereld, onze leefsituatie, onkenbaar, onbegrijpelijk, maar we worden omsloten; er is een zekere veiligheid, herkenning. We suizen in die vertrouwde beslotenheid door het heelal, kinderen van onze moeders en vaders, krijgen zelf weer kinderen alsof het zo hoort, maar we begrijpen er niets van. We hebben onze dagelijkse bezigheden, onze vakanties, onze dromen.

We groeien door de tijd
met onze reusachtige voeten
maken de wereld klein
met onze reizen
dat maakt ons groot als goden
de tijd zit in ons hart
de ruimte op zak, in ons hoofd.
Een kamer is een doos die ons bevat
maar wij omvatten het huis
wij varen uit in het donker
ontsteken de nacht met onze dromen.

In de losse gedichten voor in de bundel spreekt Fetze Pijlman in eenvoudige, maar spannende bewoordingen over de stilte, de ruimte, het appèl van de dingen en het antwoord dat hij geeft op wat ons omringt is een individuele zingeving, die voor hem geldt en al lezend wordt de lezer iets duidelijk. Het antwoord is tautologisch, maar je begrijpt het alleen door het te beleven: de zin van het leven is jouw leven. Dat geldt voor de bomen:

Ze staan er zo broederlijk
hun voorwereldlijke lichamen
schommelen goedmoedig.

Zij leven voort
in hun explosie
vertraagd over eeuwen.

Onverstoorbaar de twijgen
die de leegte zoeken
vol te krijgen.

Dat geldt voor de stenen: ‘(wij) voelden hoe het gras langzaam nat werd | hoe de stenen, warm nog leefden | hier in een muur na eeuwen | even waren blijven steken, maar vastbesloten uit te breken.’

Dat geldt voor de dichter:

Waarom ik de stilte zoek in de nacht
er is alleen maar leven, licht en
geluid dat geen oor nodig heeft.
Het tuimelt de ruimte in
lichtjaren ver als niet iemand
als ik niet omkeer, zie en hoor
regen suizend naar het wegdek.

Je kunt de doos waarin we leven ook wel vergelijken met ‘een café | een bedoeling met | stoelen en tafels | waar je op ingaat.’

Ik lees in Pijlmans gedichten een moedige, onbevangen vastbeslotenheid om de leegte in te vullen. Voor hem geen nostalgie, die een burgerlijk levensgevoel kan verraden, geen verlangen naar de zekerheid van vroeger, waarvan je wel weet dat zij schijn was, geen reactie, maar actie, in alle bescheidenheid, zonder illusies, maar met liefde voor ‘leven, licht en | geluid’.

Paul Gellings, Het oog van de egel, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1990, 59 p., fl. 29,90; 598 fr.

Fetze Pijlman, Door het donker van een kamer, Holland, Haarlem, 1990, 30 p., fl. 17,90; 358 fr.