Poëziekrant. Jaargang 14

[p. 22]

Recensie

Esther Jansma
Ik moet wel praten
Marc Reugebrink⁺

Esther Jansma's tweede bundel, Bloem, steen, heb ik met gemengde gevoelens gelezen. Enerzijds was er het besef dat het in deze bundel beschreven leed geen enkele, en zeker geen literaire kritiek verdraagt. Anderzijds was het juist dit besef dat mij deed realiseren dat ik op deze bundel als zodanig wel degelijk kritiek heb. Tegenover het doodgeboren dochtertje dat hier centraal staat, tegenover het verdriet, de verwarring en de woede van de ouders, sta ik als lezer volkomen machteloos. Toch is het in de allereerste plaats de machteloosheid van het medelijden met wat een ander overkwam, de machteloosheid van de buitenstaander die via deze gedichten in kennis wordt gesteld van het tragische dat plaatsgreep, maar die door de meeste van deze gedichten niet in staat wordt gesteld dat tragische - de woede, het verdriet, de verwarring - zelf aan den lijve te ervaren. Men voelt zich bij het lezen van enkele van deze gedichten soms zelfs een voyeur, ook al is dat gevoel misplaatst, want het is hier de dichteres zelf die de gordijnen heeft opengeschoven.

ER BLIJFT IN POEZIE ALTIJD die merkwaardige tegenstelling bestaan tussen de absolute noodzaak van persoonlijke ervaringen en emoties als basis voor het gedicht, en de noodzaak van de artistieke omvorming van al dat - zij het hier - al te persoonlijke, in een vorm die dezelfde emoties bij een lezer kan oproepen. De ervaring van de dichter moet een leeservaring worden, en dat vereist arrangement, omvorming, constructie van de dichter. Ongetwijfeld zijn de eerlijkste gedichten die welke een directe uitdrukking van de gevoelens van de dichter zijn, maar de-aldus geschreven gedichten maken op de lezer gewoonlijk de indruk van valse sentimentaliteit, zijn ongeloofwaardig of larmoyant.

Het is zeker niet zo dat Esther Jansma



zich bij het schrijven niet bewust is geweest van de noodzaak iets met haar persoonlijke ervaringen te moeten doen. Zo opent de bundel met een ‘Proloog’ waarin zij haar bedoelingen uiteenzet:

Ik hul haar in weefsels van woorden,
ik wil dat ze ademt van taal,
ik schrijf iedereen aan; ik wil
geen klank onaangeraakt door haar.

Ik wil haar overal horen, ik wil
dat ze spelregels breekt en steeds
opnieuw en anders wordt geboren:
ik wil duizend levens voor haar.

En ze mag in duizend mensen
spelen, dat ze doodgaat.

Het doodgeboren dochtertje moet in de poëzie, en daarmee in de lezer, opnieuw geboren worden, in het taalspel dat poëzie is. Daar mag ze gerust de spelregels breken die ze in de werkelijkheid niet had mogen breken, maar toch brak; of, anders, daar ‘moet’ ze de spelregels van het leven breken, waarin zij doodgeboren ter wereld kwam. De scheidslijn tussen de reële aanleiding en de uiteindelijke poëzie wordt hier heel precies getrokken, en de wens van de ‘ik’ naar een nieuwe en andere geboorte in de lezer maakt dat die lezer zich zowel bewust wordt van de pijnlijke afwezigheid van het dochtertje, als van het feit dat dit dochtertje opnieuw in hem als dood kind wordt geboren. Van nu af aan zal hij aan die dood zijn deel hebben, in zekere zin zelfs medeplichtig zijn.

In het gedicht dat de eerste afdeling - ‘Onder gewelven van been’ - opent, ligt de verhouding lyrisch ik-lezer echter geheel anders:

Wat ik zie in haar gezicht
zou uit mijn armen en
mijn adem moeten groeien,
maar is er niet.

De melk in mij,
de moeder die ik ben -
wat moet ik nu?

Stiller kan het niet.
Ik raak haar lippen aan.

Ze is dichtgegaan
tot het onherroepelijk
bestaan van stenen.

Hier is de draad tussen de dichter en de lezer weer doorgesneden en wordt de laatste tot toeschouwer gemaakt; hier schuift onmiddellijk het medelijden tussen de tekst en de lezer en verhindert zo dat men bij dit gedicht nog iets anders dan dat medelijden kan voelen. De hier beschreven gevoelens blijven van de dichteres, kunnen misschien herkend worden door mensen die eenzelfde ervaring gehad hebben, maar kunnen niet meer ‘ervaren’ worden door mensen die zich een dergelijke ervaring alleen maar kunnen voorstellen. Het gedicht zelf gaat hier dicht tot ‘het onherroepelijk bestaan van stenen’, maakt zichzelf tot een mededeling over een voorval. De aard van dat voorval maakt dat men een zekere

+ Esther Jansma, Bloem, steen, Arbeiderspers, Amsterdam, 1990, 47 p., fl. 29,90; 598 fr.

[p. 23]

schroom voelt om te zeggen dat dit gedicht niet tot herlezing uitnodigt, dat het als poëzie verder niet interessant is, dat men het ‘uit’ heeft.

Bloem, steen bevat nogal wat gedichten waarin de afstand tussen de dichter en de lezer te groot is gebleven, waarin de ervaringen van de ‘ik’ niet tot leeservaringen willen worden. Maar steeds blijft er in deze bundel ook de poging een structuur te vinden voor de overdracht, het transponeren van het verdriet. Zo is er de naam van het doodgeboren kind, Floortje, die de verbinding legt met de bloem, en daarmee ook de steen uit de titel; er is de onderverdeling in afdelingen die de verschillende fasen van het rouwproces centraal stellen: de erkenning van de dood, de redeloze woede en de acceptatie. Maar soms heeft deze structurering ook weer tot schematisering geleid, zoals in de eerste twee gedichten van de laatste afdeling, waarvan de een begint met: ‘Het mooist is een zonnebloem: | verliefdheid, naakte | honger naar licht.’ en eindigt met: ‘een pitje in de grond | en ze ontstaan.’, terwijl het tweede gedicht begint met: ‘Het lelijkst is een zonnebloem: | vogelskelet, | wirwar van resten.’ om te eindigen met de regels: ‘een pitje in de grond | en dit sterven begint.’ Het gedicht over de tuinman bij het graf, die met een Amsterdams accent over de ouders zegt: ‘Nee, díé kome niet meer; | denke liever aan iets leuks, | een nieuwe, ofzo.’ riekt zelfs naar effectbejag.

‘Er is een ruimte in mijn hoofd | van stilte die de doden maken; | ik móet wel praten.’, zo leest men in een van de gedichten. Het zijn regels die duidelijk maken waarom en hoe deze bundel tot stand gekomen moet zijn. Ze verklaren in zekere zin waarom te veel gedichten uit deze bundel alleen voor de dichteres zelf bestemd zijn en de lezer buitensluiten, en ook waarom ik deze bundel met gemengde gevoelens las, maar desondanks nu toch echt ‘uit’ heb.