Poëziekrant. Jaargang 14

[p. 12]

Buitenland

Federico García Lorca
Dichter in New York
Reisverslag van een nachtmerrie
Lieve Behiels⁺

In 1929 kreeg Federico García Lorca een studiebeurs voor een semester aan de Columbia University te New York. Hij had geen materiële zorgen en ontmoette Spaanse vrienden, die hem in de zomer meenamen naar het platteland. Naar zijn familie schreef hij dat hij het goed maakte.

Toch was New York een nachtmerrie voor de dichter. De stad was in absolute tegenspraak met het ideaal van de dichter die streefde naar een solidaire samenleving, waar de mens zichzelf kon zijn en zijn verlangen naar liefde kon verwezenlijken. New York was voor Lorca een ontmenselijkte, liefdeloze mierenhoop. De beurskrach van oktober 1929 was niet van aard om zijn visie op de Amerikaanse samenleving rooskleuriger te maken: werkloosheid, alcoholisme, racisme, verkrotting, vervuiling. Een wereld overheerst door de macht van het geld en het getal. De beelden van verrotting en dood achtervolgen de dichter ook tijdens zijn uitstappen naar het platteland.

Tegenover de verpletterende en onbeheersbare negatieve krachten van de grootstad kan de dichter alleen zijn eigen stem stellen. Spontaan gaat het medegevoel van Lorca naar verdrukten, de verschoppelingen, de mensen aan de rand van het systeem, de zwarten en de joden. Hij is als dichter in de metropool zelf ook een marginaal, wat hem toelaat te zien en te verbeelden. De confrontatie met New York verplicht Lorca zijn eigen identiteit te toetsen. De vezels waarmee hij nog vastzit aan zijn kinderjaren worden afgebroken. Lorca gaat het bewustzijn van zijn eigen sexuele identiteit niet meer uit de weg en brengt ze voor het eerst nu duidelijk onder woorden.

Dichter in New York is de poëtische verwerking van de Amerikaanse ervaring, die samenvalt met een diepe persoonlijke crisis, waarvan de oorsprong vóór de reis ligt. De Amerikaanse thematiek en de individuele obsessies spelen voortdurend op elkaar in, zodat de schrijnende beelden van New York even zeer refereren naar het lijden van de dichter zelf.

Lorca is met het schrijven begonnen tijdens zijn verblijf in New York en daarna op Cuba, waar hij zich veel beter thuis voelde. Hij heeft aan de bundel gewerkt tot in 1935. Al vóór dat jaar had hij er frag-

+ Federico García Lorca, Dichter in New York. Vertaling Dolf Verspoor, Meulenhoff, Amsterdam, 1990, 110 p., fl. 34,50; 690 fr.

[p. 13]

menten uit voorgelezen, gepubliceerd in diverse tijdschriften en aan vrienden opgedragen. De bundel werd niet gedrukt bij leven van de dichter, wat de belangrijke verschillen verklaart tussen de verschillende uitgaven.

In verband met deze bundel heeft men dikwijls de term ‘surrealisme’ laten vallen. Nu is dat voor de Spaanse poëzie van de jaren dertig in haar geheel een niet zo evident begrip. Federico García Lorca en zijn generatiegenoten (waaronder Rafael Alberti, onlangs vertaald door Spillebeen) hebben nooit een geheim gemaakt van hun verbondenheid met de Spaanse poëtische traditie, zowel met de volkse als met de ‘verheven’ dichtkunst. Verder is er bij deze dichters van ‘écriture automatique’ geen sprake. Als er dan toch een nood bestaat aan etiketten zou men misschien eens ‘expressionisme’ kunnen proberen. Er liggen een paar argumenten voor het rapen: de directe spreektoon, de onverbloemde heftigheid van de emoties, de grootstadsproblematiek.

Lorca heeft een boodschap en stuurt aan op communicatie met de lezer. Die krijgt van de dichter een dik pak huiswerk mee, al was het maar omdat Lorca put uit een schier eindeloos beeldenarsenaal. Maar na herhaalde lezing van dit zeer bewust geconstrueerde kunstwerk kan men toch gedeeltelijk begrijpen wat men bij een eerste lectuur al voelde. Lorca uit zich in breedademende verzen en de opeenstapeling van elkaar versterkende en terugkomende beeldenreeksen leggen de grondlaag voor een meer precieze interpretatie. Deze afdaling in de hel wordt best in kleine etappes afgelegd.

Lorca had een duidelijke structuur voor deze bundel voorzien: hij had de gedichten onderverdeeld in cycli, voorzien van opdrachten en zelfs een lijst opgesteld van de foto's die de bundel zouden illustreren. De cycli suggereren een soort reisdagboek: ‘Gedichten van de eenzaamheid op Columbia University’, ‘De zwarten’,

[uit Ian Gibson, ‘Federico García Lorca’
foto: Ángel Lires Giraldes]

‘Straten en dromen’, ‘Gedichten van Lake Eden Mills’, ‘In de hut van de farmer’, ‘Inleiding tot de dood’, ‘Terug in de stad’, ‘Twee oden’, ‘Vlucht uit New York’, ‘De dichter komt aan in La Habana’. Terug in Spanje gaf Lorca verschillende lezingen over de gedichten die hij in Amerika had geschreven, en daarin legde hij de nadruk op deze externe structuur, die hij had aangebracht om de gemiddelde lezer niet af te schrikken. Deze poëzie was immers bepaald schokkender en minder toegankelijk dan wat die lezer van Lorca gewoon was. Maar eigenlijk gaat het in dit werk vooral om de existentiële problemen van de dichter.

Van bij het begin van de bundel is de persoonlijke ontreddering van de dichter aanwezig in beelden van verwonding, verminking en dood.

Door de hemel vermoord.
Tussen de vormen neigend naar de slang
en de vormen op zoek naar het kristal
zal ik mijn haar laten groeien.

(Terugwandelend, p. 11)

Deze beelden zijn de onderstroom waarop de hele bundel zich voortstuwt.

De tweede cyclus van de bundel bevat het gedicht ‘Norm en paradijs van de zwarten’ en de ‘Ode aan de negerkoning’. Bij de zwarten vindt de dichter een echo van de vitaliteit en de verbondenheid met de natuur die hij in het blanke New York mist. Maar Harlem wordt een uitgaansbuurt voor blanken, en de dans raakt geperverteerd. Ook al blijft de dreiging voor de verworden blanke maatschappij aanwezig en groeit het verlangen naar een nieuw oerwoud:

Vluchten is het parool.
De straat uit vluchten, hoeken om, schuilen

op de hoogste etages,

want het merg van het woud kruipt

door de kieren heen

en zal op jullie vlees een vleug laten

van verduistering

en valse droefheid van verschoten handschoen

en chemische roos.

(Ode aan de koning van Harlem, p. 25)

De cyclus ‘Straten en dromen’ is misschien de meest schrijnende van de bundel: hij begint met een dodendans, aangevoerd door het dansmasker uit Afrika, en voert de lezer mee door de troosteloze stadslandschappen: ‘Landschap van de brakende menigte’ - Coney Island -, ‘Landschap van de pissende menigte’ - Battery Place, ‘Kerk aan de Hudson’, ‘Stad zonder slaap’ - Brooklyn Bridge.

In de gedichten van de drie volgende cycli, die gesitueerd zijn buiten New York, krijgt de eenzaamheid een andere kleur: de

[p. 14]

dichter voelt zich één met de meest weerloze schepselen - een ziek kind, een dode koe, een verdronken meisje, en is als zij op zoek naar liefde:

Ik zal me niet kunnen beklagen
dat ik niet vond waar ik op zoek naar was
maar ga het eerste landschap in van vochten

en polsslag

om in te zien dat wat ik zoek

zijn doel krijgt van vreugde

als ik mijn opvlucht neem

samen met liefde en zand.

(Felle hemel, p. 53)

New York
(kantoor en aanklacht)

aan Fernando Vela

Onder aan de vermenigvuldigingen
hangt een druppel eendebloed.
Onder aan de delingen
hangt een druppel matrozenbloed.
Uit de totalen sijpelt een stroom

van teder bloed.

een rivier die zingende verder vloeit
door de slaapkamers in de sloppen
en zilver wordt of cement of wind
in de gelogen dageraad van New York.
De bergspitsen bestaan. Ik weet het.
En de telescopen voor de geleerdheid.
Ik weet het. Maar ik kom hier niet

de hemel zien.

Wat ik hierkom zien

is het troebele bloed.

Het bloed dat de machines ophijst

naar de cataracten

en de geest brengt in de tong

van de cobra.

Alle dagen worden er in New York

gedood

vier miljoen eenden,
vijf miljoen varkens,
tweehonderdduizend duiven

voor het genot der zieltogenden,

een miljoen koeien,
een miljoen lammetjes
en twee miljoen hanen
die de hemel achterlaten in gruis.

Liever snikkende de dolk slijpen
of de honden afmaken
op de hallucinante jachtpartijen
dan te verdragen in de vroege ochtend
de treinen melk waar nooit

een eind aan komt,

de treinen bloed waar nooit

een eind aan komt

en de treinen met rozen geketend
door de handelaars in parfum.
De eenden en de duiven
en de varkens en de lammetjes
hangen hun druppel bloed
onder aan de vermenigvuldigingen,
en het angstaanjagend geloei

van de opeengepropte koeien

vervult met pijnen de vallei
waarin de Hudson zich ligt te bezatten

aan stookolie.

Ik klaag alle mensen aan
die de andere helft loochenen,
de helft zonder kans op verlossing,
die hun bergen cement doen rijzen
door waar de harten kloppen
van de kleine vergeten diertjes
en waarin wij allen gaan verdwijnen
bij de laatste orgie van de boormachines.

Ik spuug jullie in je gezicht.
De andere helft hoort mij aan,
die in zijn puurheid vreet en pist en steelt
zoals de kinderen van de huisbewaarder
die dunne stokjes in de gaten stoppen
waar de voelhorens roesten

van de insekten.

Het is de hel niet, nee, het is de straat.
Het is de dood niet,

nee, het is de fruitzaak.

Er gaat een wereld van gebroken rivieren
en van ongrijpbare afstanden
door de poot van dit poesje
gekraakt door de auto,
en in het hart van tal van kinderen
hoor ik het zingen van de regenwurm.
Roest, ferment, huiverende aarde.
Aarde, jij die zelf spartelt in de zee

van de kantoorcijfers.

Wat moet ik doen?

Landschappen ordenen?

Liefdes ordenen die tot foto's worden?
En hout, stukje bij beetje, en bloed

bij slokjes?

Nee, nee, en nog eens nee:

ik stel ze aan de kaak,

ik stel ze aan de kaak, de komplotten
van deze leegstaande kantoren
die niet de martelingen registreren
en botweg eigen groei van het oerwoud

schrappen,

en zelf bied ik me aan als voer
voor de opeengepropte koeien
wanneer hun gillen de vallei vervult
waarin de Hudson zich ligt te bezatten

aan stookolie.

De traditionele tegenstelling stad (verderf) - platteland (zuiverheid) werkt hier maar gedeeltelijk: ook op de buiten is de eenzaamheid niet te overbruggen en het verlangen naar liefde onvervulbaar. Sleutelwoorden uit Lorca's vroegere poëzie, de maan, het paard, zijn nadrukkelijk aanwezig.

De cyclus ‘Terug in de stad’ bevat de meest expliciete aanklacht tegen de naamloze wreedheid van het ongebreidelde kapitalisme. Deze aanklacht loopt door in de ‘Twee oden’: de ‘Kreet tot Rome’ beschuldigt de Kerk van gebrek aan solidariteit met de lijdende mens, de ‘Ode aan Walt Whitman’ is een afrekening met een bepaald type homoseksueel:

Maar wel en waarachtig tegen jullie,

nichten van de steden,

met opgezwollen vlees en abjecte bedoeling.
Moeders van modder.

Harpijen, vijanden nooit slapend

van de liefde die gul

kransen van vreugde deelt.

(Ode aan Walt Whitman, p. 90)

Daartegenover stelt de dichter het edele verlangen van de ‘mooie oude Walt Whitman’.

De naam van de cyclus ‘Vlucht uit New York. (Twee walsen naar de beschaving)’ is bedrieglijk omdat hier eigenlijk nog geen sprake is van opluchting. De walsjes zijn nobel, speels, maar melancholisch. Alleen in het laatste gedicht van de bundel, waar de dichter een Cubaans ritme, de ‘son’, uitprobeert, klinkt levensvreugde.

Dolf Verspoor heeft als vertaler van Spaanse poëzie en theater, en als Lorca-specialist, zeker al zijn sporen verdiend. Zijn vertaling van Dichter in New York is van een zeer zuiver gehalte en zit boordevol vondsten: ‘Wals in de takken’ was voor mij een revelatie. Verspoor slaagt erin de beelden van Lorca compact te verwoorden in het Nederlands, wat zeker niet eenvoudig is, en komt op die manier soms tot een nog gebalder zegging dan de Spaanse tekst. Verspoor gaat met Lorca een dialoog aan op niveau, tot vreugde van de Nederlandse poëzielezer. Aan het einde van de bundel schrijft hij twee pagina's commentaar over de gedichten en verantwoording over het corpus dat hij heeft vertaald. Ook hier alweer geen woord te veel.

De uitgave bij Meulenhoff is zeer verzorgd en bevat enkele tekeningen van de dichter.