Passionate. Jaargang 12

[p. 32]

Poëzie is de zaal waarin het instrument klinkt

Frank Tazelaar
foto Hanne van der Woude

Bart FM Droog, copyright Henx Fotografie en Uitgeverij Passage

Thomas Vaessens

Jeroen Naaktgeboren
foto Anne-Meike van Willegen

zelfportret Ingmar Heytze

Heeft poëzie in Nederland in de afgelopen tien jaar een metamorfose ondergaan? Sommigen zijn er heilig van overtuigd dat dit het geval is. Anderen ontkennen ten stelligste dat er iets veranderd is. Ronald Ohlsen sprak met enkele dichters en kenners van poëzieland.

Het is normaal nu dat dichters verschijnen in talkshows, tienduizenden mensen toespreken op popfestivals, voetbalstadions openen, workshops poëzieschrijven geven voor het bedrijfsleven, lintjes krijgen en bestselleroplages halen met hun bundels. Het lijkt alsof ze populairder zijn dan ooit. Maar wie vervolgens een middagje met

een ‘bekende’ dichter door een drukke Nederlandse winkelstraat loopt kan het beleven dat deze niet eenmaal herkend wordt. Heeft poëzie een plekje verworven in de Hollandse entertainmentbusiness van Joop van den Ende en John de Mol of bleef ze gewoon het stiefkindje van de Nederlandse literatuur dat de laatste jaren in een wat te grote jas is gaan lopen. En wat is er aan de hand met de aloude dichtbundel? Of is die zo oud nog niet? We vroegen het Thomas Vaessens (1967), hoogleraar Moderne Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam, Bart FM Droog (1966), lid van Dichters uit Epibreren en webmaster van Poëziedagblad Rottend Staal online, Frank Tazelaar (1968), directeur van Literatuurfestival de Wintertuin en voormalig redacteur van Parmentier, Ingmar Heytze (1970), bestsellerpoëet en columnist, en dichter/poetry slammer Jeroen Naaktgeboren (1977) van de WoordDansers.

Thomas Vaessens is, als hij de vraag krijgt voorgelegd, net bezig met de afronding van zijn boek Ongerijmt succes waarin hij ingaat op verschijnselen als: amateurpoëzie, poëzie op internet, leesbevordering, de Dichter des Vaderlands, dichtcursussen, poëziekritiek, podiumpoëzie, poëzie en reclame en het poëziedebat. In het boek beschrijft hij hoe de grote aandacht van het publiek voor de huidige poëzie geen eind heeft kunnen maken aan het somberen over haar toekomst. Volgens hem is het overigens niet zozeer de poëzie die veranderd is, maar veeleer de wereld er omheen. ‘De poëzie zelf is sinds de jaren tachtig vooral pluriformer geworden. Maar echt veel nieuwe poëzie, en dan bedoel ik poëzie zoals we die nooit eerder zagen, zie ik niet. Wel neem ik een zich in hoog tempo voltrekkende verandering van de leescultuur waar. In enkele decennia is het vanzelfsprekende, gemeenschappelijke referentiekader volkomen verdwenen. Tien jaar geleden was je een volstrekte nul als je toegaf Ovidius nooit gelezen te hebben, of Vondel. Terwijl

[p. 33]

je wel nog kon zeggen: “ach, dat internet, daar staat alleen maar porno op”. Dat is allemaal veranderd: zonder een spier te vertrekken zeggen zelfs leraren, artsen en ministers dat ze geen tijd of zin hebben om te lezen, en wie nog zijn ogen sluit voor nieuwe communicatiemiddelen, die doet niet meer mee. Gevolg: de cultuur is versnipperd. Ook de poëzie is haar centrum kwijt. Dichters ontlenen hun materiaal aan veel meer verschillende bronnen dan voorheen. Voor de een is dat een enorm verlies - “zelfs de dichters lezen niet meer” -, voor de ander is dat een fascinerende ontwikkeling - “kijk nou toch eens hoeveel nieuwe elementen hier onze cultuur ingezogen worden.”’

Bart FM Droog heeft als lid van Dichters uit Epibreren en redacteur van poëziedagblad Rottend Staal Nieuwsbrief, dat dit jaar tien jaar bestaat, een goede kijk kunnen ontwikkelen op wat er zoal kwam en ging in dichtersland en ook hij is van mening dat de poëzie zelf de afgelopen jaren geen grote veranderingen heeft ondergaan: ‘Qua poëzie die geproduceerd wordt: nauwelijks. Het kabbelt gestaag voort. Met af en toe een helder geluid, dat verfrissend boven het dagelijkse poëziegezoem uitkwinkeleert. Maar dat is niets nieuws - dat is eigen aan de poëzie.’

Mooie dichteressen

Frank Tazelaar, die voor Literatuurfestival de Wintertuin al jarenlang de nieuwste ontwikkelingen in de gaten houdt, gaat nog een stapje verder: ‘Er heeft zeker geen metamorfose plaatsgevonden. Integendeel. Al het nieuwe was al eens nieuw. Wel zag ik korte tijd veel aandacht voor poëzie in de niet-literaire media. Maar dat had - want het hoogtepunt is alweer geweest - niets van doen met een metamorfose van de poëzie. De oorzaken waren prozaïsch: een paar mooie dichteressen, het exotische woord poetry slam, en niet te vergeten het feit dat het nu schrijvende journaille van dezelfde generatie is (30+) als de generatie die de voorbije tien jaar debuteerde.’

‘Het zou kunnen dat de poëzie een metamorfose heeft ondergaan,’ zegt Ingmar Heytze, dichter van goedverkopende poëziebundels als Aan de bruid en Het ging over rozen, ‘maar ik ben pas acht jaar professioneel bezig, dus ik kan dat moeilijk zeggen. Wellicht is de metamorfose wel dat mensen als ik professioneel kunnen werken tegenwoordig.’ Jeroen Naaktgeboren daarentegen, die met zijn WoordDansers furore maakte als poetry slammer, nam wel een verandering waar: ‘De term poëzie was voor de meesten van mijn vrienden verworden tot een definitie voor de les Nederlands. Dat wij teksten schreven was vanzelfsprekend. Teksten, dat hoorde nu eenmaal bij de alto's die voor grungy bandjes nog een paar desperate woorden nodig hadden. Woorden, dat was noodzaak voor de jongens die met een strak rijmschema in een rapbattle stonden. Poesie, dat hoorde nu eenmaal als je een soort van vriendin had en wilde vertellen wat je voelde. Poëzie was voor mij vooral een eerbiedwaardige kunst. Dat ik mij had voorgenomen om met de teksten die ik schreef een dichter te zijn, betekende aanvankelijk vooral dat ik mijn vrienden naar “onmogelijk voortslepende seances van idioterie meetroonde”, zoals een maat eens opmerkte.’

In de verwording van poëzie tot schoolse verplichting ziet Ingmar Heytze de oorzaak van een nieuwe manier van met poëzie omgaan: ‘Ik denk dat die ontstaan is doordat veel mensen van mijn leeftijd, gedesillusioneerd door de zich voortslepende dichtersavondjes die zo eind jaren tachtig in zwang waren, zelf begonnen met het organiseren van evenementen. Toen ik in 1986 samen met een stel muzikanten en anders gedisciplineerde kunstenaars het Poëzie-circus begon, bleek al snel dat er veel meer mensen in dezelfde tijd op hetzelfde idee waren gekomen: het expliciet programmeren van overwegend jongere dichters die op zijn minst graag voorlazen en daar vaak ook beter in waren dan gemiddeld in combinatie met andere podiumkunsten.’

Wat daaruit voortvloeide was een groot aantal (literaire) festivals met duizenden bezoekers waarop dichters optraden die het niet lieten bij een zoetgevooisde voordracht achter katheder en microfoon, maar die combinaties zochten met andere kunstvormen. Dat deze festivals zo'n succes kenden heeft volgens Frank Tazelaar ook te maken met buitenpoëtische factoren. ‘Zoals de hoogconjunctuur op het eind van de eeuw. Meer geld. Steeds meer festivals werden structureel gesubsidieerd. Daar komt bij dat het festival als fenomeen in die periode een enorme vlucht heeft genomen. En dat had met de cultuurconsumptie als geheel te maken; “beleving”, dat werd het sleutelwoord, “shoppen”. De solitaire literaire avond daarentegen, kwam in het slop te zitten.’

De poëziebundel

En wat gebeurde er met de poëziebundel ondertussen? Dichter/recensent Ilja Leonard Pfeijffer publiceerde in 2000 in Bzzlletin het essay ‘De Mythe van de Verstaanbaarheid’. Daarin maakte hij onderscheid tussen zogenaamde verstaanbare en onbegrijpelijke poëzie. Zijn stelling luidde: ‘De opvatting dat verstaanbare poëzie beter is dan moeilijke poëzie is een misvatting. Sterker nog, het is precies tegenovergesteld aan de waarheid. Onbegrijpelijke poëzie is altijd beter dan makkelijke poëzie.’ Naar aanleiding van dit essay kwam er een eigenaardige discussie op gang over zogenaamde podiumdichters die gedichten schreven die verstaanbaar waren en niet gepubliceerd moesten worden op papier. De discussie werd hoofdzakelijk gevoerd door recensenten en lezers die vonden dat gedichten alleen geschikt waren voor in een boekje en die in Pfeijffers essay een stok zagen om mee te slaan.

Thomas Vaessens wijst erop dat poëzie zich nooit heeft beperkt tot bundels. ‘Het hele idee van een samenhangende, gecomponeerde dichtbundel is een 19e-eeuwse uitvinding en er is iets te zeggen voor de voorspelling dat die bundel zijn langste tijd gehad heeft. Ik denk dat jonge lezers op dit moment wél iets met poëtisch taalgebruik hebben, maar niets met dichtbundels. Dat kun je jammer of zelfs erg vinden, maar dat is wel de realiteit. Je ziet in rap tempo poëziegerelateerde sites en blogs op internet verschijnen en verdwijnen. Het grote probleem daarbij is dat er nog geen hiërarchiseringsmechanismen werkzaam zijn: alles staat door elkaar en de goeden kunnen zich niet van de ongehoorde bulk zelftevreden pulp onderscheiden omdat er nog geen afgebakende kwaliteitszones bestaan,

[p. 34]

bewaakt door strenge redacties met literair gezag. Dat is jammer, ook al omdat je bij mensen met talent toch de neiging bespeurt dat ze als het ware promotie kunnen maken door door te dringen in het papieren circuit. En zo wordt het probleem alleen maar groter natuurlijk. Je ziet dat overigens ook bij dat ándere “nieuwe” verspreidingskanaal van de poëzie, de podiumcultuur. Iemand als Erik Jan Harmens heeft enig succes met zijn papieren bundel Underperformer en prompt zie je hem in Awater afstand nemen van de slamcultuur en voor vakjury's pleiten.’

De relatief jonge Jeroen Naaktgeboren stelt dat de meeste mensen van zijn generatie geen boeken verzamelen. ‘Er is weinig noodzaak om een dichtbundel te kopen. Wanneer een dichter, rapper of een muzikant een boek met zijn teksten verkoopt dan is er een ervaring aan vooraf gegaan. Een stuk overtuiging. Interesse die gewekt is. Een optreden of een recensie. Ik heb er in overleg met uitgeverij Douane voor gekozen om de poëzie van de WoordDansers op Audio uit te brengen (De cd Woordenaars bij het boek: Poetry Slam, het festival). Poëzie als beleving. Papier is niet toereikend voor de verhalen die wij vertellen. Het gaat niet om de letterlijke weergave van de gevonden woorden. De uitdrukking bepaalt met klank de kleur. Het podium is de ultieme plaats om het verhaal te delen. Audio kan de beleving van een optreden doorgeven. Ik vind dit zelf voorlopig nog interessanter dan audiovisueel. Beeld verlamt de verbeelding. Poëzie moet om essentie gaan. Op zoek naar nieuwe taal voor nieuwe verhalen word ik altijd gedreven door de directe werkelijkheid zoals ik die om mij heen beleef, met mijn vrienden, met mijn stad. Poëzie is niet het instrument dat daar uitdrukking aan geeft. Poëzie is de zaal waarin het instrument klinkt.’

Nieuwe vormen

Hebben deze ontwikkelingen tot nieuwe vormen van poëzie geleid? Bart FM Droog denkt van niet. ‘Alles wat de laatste jaren als “nieuw” gepresenteerd is, is niets anders dan oude dichttradities in een nieuw jasje. Het gezanik over rappoëzie uit 1997 bijvoorbeeld, was niets anders dan een commercieel trucje, om wat eerder podiumpoëzie werd genoemd en rapteksten onder één noemer te verkopen. “Podiumpoëzie”, een vreselijke term die als etiket misbruikt is om werk van dichters die aandacht besteden aan hun podiumpresentatie af te serveren, bestaat niet of nauwelijks - als daarmee bedoeld wordt dat het om gedichten gaat die speciaal voor gebruik op het podium geschreven zijn. Ook niet nieuw is poetry slam - het verschijnsel bestaat sinds 1984. De dichters die momenteel in het poetry slam-circuit opereren zouden in 1985 of 1995 met hun poëmen op open podia terecht hebben gekund. In sommige buitenlanden zie je dat dichters speciale poetry slam-gedichten maken, expliciet gericht op het winnen van zo'n wedstrijd. Dat zijn doorgaans vreselijke gedichten en gelukkig doet dit verschijnsel zich in Nederland nauwelijks voor. Noch minder nieuw is wat tegenwoordig gepresenteerd wordt als internetpoëzie. Dichtanimaties en -filmpjes dateren al van lang voor internet. En op de zogenaamde interactieve gedichten zit niemand te wachten: het publiek wil “af” werk. En terecht.’

Ook Ingmar Heytze denkt dat er geen puur poëtische nieuwe vormen zijn bijgekomen: ‘Rap en poëzie zijn beide volwaardige richtingen. Rap is evenmin een “soort” poëzie als poëzie een “soort” rap is. Wederzijdse invloed lijkt me minimaal, behalve voor het onderdeel presentatie: rappers brachten hun teksten beter dan dichters. Er zijn mijns inziens niet zozeer nieuwe soorten poëzie gekomen. Wel is er een nieuwe generatie die zich bezighoudt met poëzie, en die nieuwe generatie gebruikt ook makkelijker nieuwe media. Onze generatie heeft het internet zien komen. Voor iemand die nu twintig is, is het er zo'n beetje altijd al geweest. Met de komst van acts als WoordDansers krijg ik het idee dat er een generatie opstaat waarvoor het papier werkelijk niet zo belangrijk meer is ten opzichte van het podium.’

WoordDanser Jeroen Naaktgeboren zegt daarover: ‘Het podium heeft de poëzie opnieuw doen overleve(re)n. Onder invloed van de opkomst van podiumgenieke dichters als Hagar Peeters, Ruben van Gogh, Sieger MG en Daniël Dee. Onder invloed van de introductie van poetry slam en de spastische reacties daarop. Onder invloed van een opkomende jongerencultuur waarvan het gesproken woord weer een onlosmakelijk deel uitmaakt. De cultuurdeken van massamedia maakte het publiek minder kritisch op inhoud en meer gericht op vorm bij een eerste kennismaking. De dichter moet in eerste instantie te genieten zijn. De taal moet klinken, spreken. Een verhaal vertellen dat boeit en in beweging is. Krachtige beelden, snelle opvolgingen, wendbaarheid en dynamiek.’

Goede tijd

Frank Tazelaar merkt tenslotte op dat - of er nu een metamorfose is geweest of niet - er op dit moment naar zijn idee bijzonder veel fraais wordt geschreven. En dat is uiteindelijk natuurlijk waar het om gaat: ‘Ik denk dat het uitstekend gaat met de Nederlandse poëzie. Er verschijnt veel moois en interessants. De grote hype van het slammen en de controverse tussen podiumpoëzie en leespoëzie is een vergissing gebleken. Langzaam aan wordt het kaf van het koren gescheiden, en zien we dat er ook uit het festivalcircuit, of het podiumcircuit, een aantal goede dichters overblijft zoals Erik Jan Harmens en Tsead Bruinja. En dat de slammers die het niet redden buiten het podium, gewoon slechte dichters zijn. De aandacht voor poëzie is groot, en minder alleen het domein van het literaire tijdschrift. Al met al leven we toch in een goede tijd.’

Ronald Ohlsen (1968) is sinds januari stadsdichter van Groningen. Hij debuteerde in 1996 met de roman De godvergeten middenstand. Hij droeg voor op onder meer GDMW Festival, Poetry International en Lowlands. Als stadsdichter houdt op hij elke vrijdagochtend poëziespreekuur in de Openbare Bibliotheek Groningen.

foto Mathieu Keuter