Passionate. Jaargang 12

[p. 38]

De poëzie is geen broodzaak?

‘We moeten de poëzie niet onderschatten’, is het slotakkoord van het essay ‘Doet poëzie er nu eindelijk toe?’ dat Bas Belleman in het mei-juni nummer van Passionate publiceerde. In deze beschouwing stel ik dat om deze vraag te beantwoorden de poëzie eerst naar haar waarde geschat moet worden en probeer ik uit te vinden wat deze waarde is. Wat poëzie relevant maakt viel in vervlogen tijden nog betrekkelijk eenvoudig als volksvermaak, geschiedschrijving, of een bericht van de goden te duiden. Tegenwoordig geloven mensen echter niet meer in die goden, zijn we wat geschiedenis betreft alleen nog in de tweede wereldoorlog geïnteresseerd en is de entertainmentindustrie een monster geworden om uuh tegen te zeggen. Ik vraag mij af hoe het met de poëzie in deze veranderde wereld gesteld is. Belleman spreekt in zijn essay zijn angst uit dat de poëzie een subcultuur zou zijn geworden. Is dit echt zo erg, of is er nog meer aan de hand? Honderd jaar geleden schreef Couperus dat er over honderd jaar geen romans meer geschreven zouden worden. Hij zag steeds minder mensen boeken lezen en voorzag dat er betere alternatieven zouden ontstaan om het lijden van de jonge dichter te vertalen naar iets licht verteerbaars voor de consument. En nu?

Entertainment

Er bestaan veel definities van wat poëzie is; een verscheidenheid van visies die waarschijnlijk essentieel is voor haar bestaan en waar ik later nog op terug zal komen. Alle goede bedoelingen, idealen, definities en visies daargelaten is het echter belangrijk niet te vergeten dat de poëzie door haar lezer als tijdverdrijf, vermaak, ofwel entertainment geconsumeerd wordt. Entertainment; een woord dat associaties als verachtelijk gemakkelijke zelfbevestiging oproept en dat dus bij velen op weerstand zal stuiten, maar het duidt wel het probleem van de hedendaagse poëzie aan. De poëzie moet concurreren met een massale vermaaksindustrie. De dichter is allang niet meer de monopolist van het vermaak; andere uitingsvormen eten uit dezelfde zak met brood. Als wij de relevantie van de hedendaagse poëzie willen weten, is het belangrijk om een vergelijking te maken tussen poëzie en andere vormen van entertainment.

Simpel gezegd heeft het gedicht één overeenkomst met andere uitingsvormen die als entertainment geconsumeerd worden: allemaal bieden zij namelijk hun verbruikers, zonder dat deze daarbij enig risico lopen, een alternatieve ervaring aan. Er wordt een wereld gecreëerd waarin een verveelde consument de illusie krijgt werkelijk iets beleefd te hebben. En de tegenstelling? Als we kijken naar wat de meerwaarde van de poëzie ten opzichte van andere uitingsvormen is, zullen we tot de conclusie moeten komen dat het slechts de restricties van het medium zijn die de poëzie uniek maken. De poëzie is veroordeeld tot de letters, woorden, zinnen; taal. Dat dit in plaats van tragisch juist haar kracht is, wordt duidelijk in de vergelijking ‘de taal is een ei, de poëzie het kuiken (proza: spiegelei)’, van Mulisch. Poëzie is de taal optimaal. Het samenvoegen van deze twee ideeën levert dus een algemene definitie op als, ‘het scheppen van een alternatieve wereld door optimaal gebruik te maken van taal’.

Wie er nu in godsnaam geïnteresseerd is in een optimale taal, een stukje kunst, is een terechte vraag. Zou het niet zo kunnen zijn dat dichters tevreden moeten zijn met het feit dat zij wellicht veroordeeld zijn tot een selecte groep van geïnteresseerden, een noodzakelijke elite, een subcultuur? Belleman ziet het als een probleem dat de poëzie tegenwoordig tot een subcultuur behoort, maar het is de vraag of dit geen noodzakelijke consequentie van de poëzie zelf is. Dit is echter geen excuus om te doen of er niets aan de hand is, want er is wel degelijk iets aan de hand.

Kunststukje

Belleman beschrijft de wereld van de poëzie als een mager wezentje dat uit angst voor zijn ontmaskering wegrent voor een inhoudelijke discussie. Het zou zeker populair zijn om termen als De Pfeijfferiaanse Vervreemding, of De Postmodernistische Beweging, als oorzaak van de ontstane situatie aan te wijzen. Belangrijker dan het aanwijzen van een beweging is echter de ontstane situatie zelf. Mensen op straat gebruiken het woord poëzie als synoniem voor iets onbegrijpelijks. Om de één of andere reden is het idee ontstaan dat je verstand van poëzie moet hebben, om er je mening over te kunnen geven. Het lezen van poëzie wordt beschouwd als een tijdverdrijf voor intellectuelen. Poëzie is een kunststukje geworden, iets waar jij helemaal geen verstand van hebt.

En ja, dat is erg. Poëzie is namelijk iets waar je moeite voor moet doen; het vertalen van taal naar ervaring, gedachten is een traag proces. Trager bijvoorbeeld dan het vertalen van beeld en geluid naar beleving. Als poëzie nu bij voorbaat al als onbegrijpelijk beschouwd wordt, dan zullen steeds minder mensen de moeite nemen zich er in te verdiepen. In deze situatie zullen er uiteindelijk alleen nog maar dichters bezig zijn met poëzie, iets waar ongetwijfeld niemand op zit te wachten. Omdat poëzie iets is waar je moeite voor moet doen, volgt hieruit automatisch dat poëzie ook wel de moeite waard moet zijn, wil ze niet wederom potentiële liefhebbers verliezen. En dan zijn we weer terug bij de beginvraag van Belleman. Wat maakt poëzie de moeite waard?

Vaak wordt het succes van de mensen als Pfeijffer toegeschreven aan de vermeende onbegrijpelijkheid van hun poëzie. Naar mijn idee is dit echter onterecht, wat Pfeijffer immers zo succesvol maakte was niet in de eerste plaats het trucje, maar de uniciteit ervan. De Onbegrijpelijkheid was Het Lekkere Alternatief voor het zelfgedefinieerde probleem van de wegwerppoëzie-cultuur. Met zijn visie droeg Pfeijffer bij aan de veelvormigheid van de poëzie. Het maakte niet alleen Pfeijffer de moeite waard om te lezen, maar

[p. 39]

tegelijkertijd ook weer de poëzie de moeite waard. Dat het niet het trucje, maar Het Lekkere Alternatief is dat iets de moeite waard maakt, blijkt wanneer het trucje ingeburgerd raakt. Dan lijkt er op een gegeven moment een soort marktmechanisme op te treden; naarmate er meer van hetzelfde is, neemt de ontevredenheid over datzelfde toe en groeit het verlangen naar iets nieuws. Na zijn dood blijkt de succesvolle dichter de schrijver van de clichés van de toekomst te zijn geweest.

Een mooi voorbeeld van het extrapoleren van in het verleden behaalde resultaten zijn de Hollywood Blockbusters. Lang niet al deze kunstwerkjes blijken namelijk kassuccessen te zijn en toch blijkt er een enorme markt te zijn voor het herkauwen van succesvolle ideeën. Betekent dit dan dat het instandhouden van oude ideeën over het schrijven van poëzie een reële optie is? Het antwoord is ja, en er zijn voorbeelden genoeg van dichters die fossiele ideeën in leven proberen te houden. Het is alleen wel de vraag of dit spannende poëzie oplevert en of dit iets is wat dichters moeten willen. Een vraag die iedere dichter voor zich moet beantwoorden en waar geen eenduidig antwoord op gegeven kan worden.

Iets te kiezen

Wat ik met deze beschouwing wil bereiken is dan ook niet het uitdagen van dichters tot het schrijven van een andere dan hun eigen poëzie. Een dergelijke oproep zou van een grote hoogmoed, zo niet arrogantie getuigen. Ik bezit immers niet de absolute kennis van wat de lezer nu op dit moment mooi, leuk of boeiend vindt. De entertainmentwereld is een wereld die zichzelf steeds opnieuw uit moet vinden; film, muziek, of poëzie kan dan ook gezien worden als een beweging met door de consument bepaalde hoogtepunten. Een gat in de markt is onzichtbaar en zal dan ook op de tast gevonden moeten worden. Hieruit volgt dat een veelvormige poëzie een grotere kans heeft om dergelijke gaten/mogelijkheden uit te vinden en dus succesvoller zal zijn dan een eenzijdig gepropageerde visie.

Om de poëzie relevant, of levend te houden is het dan ook in de eerste plaats belangrijk dat 1. de consument daadwerkelijk iets te kiezen heeft en dat 2. de consument zich ervan bewust is dat hij of zij ook zelf mag kiezen. Het eerder geschetste beeld van een poëzie die een zekere voorkennis zou vereisen, of die onbegrijpelijk zou zijn, moet dan ook zo bloedig mogelijk bestreden worden. Het is niet zo dat de gemiddelde lezer van poëzie technische kennis bezit over het schrijven van gedichten, maar hij kan zeker - op voorwaarde dat hij de taal beleefd heeft - een oordeel vormen over zijn ervaring. Was het een leuke ervaring en waarom dan? Het is immers vreemd dat de man op de straat wel een oordeel kan vormen over voetbalwedstrijden en krokante kaascrackers, terwijl hij toch geen bakker of een bondscoach is. Het vormen van een mening over een gedicht heeft alleen wel tijd nodig en kan niet in een één uur durend Nederlandse mondeling tentamen afgedwongen worden. Wil de poëzie er voor een grote groep toe doen, dan is het essentieel dat het beeld dat deze mensen hebben van poëzie correct is. Poëzie is niet onbegrijpelijk, door de aard van het talige beestje is het alleen iets wat tijd nodig heeft. En ook is poëzie niet iets wat per definitie heilig is; zoals er ook lelijke en mooie schilderijen, smeerbare en droge pindakaas bestaan, bestaan er ook gedichten die wel of niet de moeite van het lezen waard waren.

De oplossingen die Belleman in zijn essay noemt om de poëzie populairder te maken, zoals een discussie over de inhoud van gedichten zijn interessant omdat het poëzie weer in de wereld zet. Ook zou de poëzie meer openbaar bekritiseerd kunnen worden, dit zou het ivoren imago van de poëzie wat bevlekken en het toegankelijker maken voor potentiële liefhebbers. Een discussie over wat poëzie populairder kan maken is een goede zaak, maar ik zou willen zeggen doe er iets mee. Breng het in de praktijk, bewijs het, want alleen zo kan je werkelijk iets veranderen. Toen ik het essay van Belleman eerst zag, was ik onterecht bang dat daar alweer een dichter was die andere dichters wilde overtuigen tot het schrijven van zijn poëzie. Ik zou het daar vanzelfsprekend niet mee eens zijn geweest. Dichters kunnen namelijk hun visie op het schrijven van poëzie beter voor zich houden en in hun eigen poëzie bewijzen wat Het Lekkere Alternatief is. Poëzie is namelijk in de eerste plaats iets wat geschreven en beleefd moet worden.

Pim te Bokkel (1983) studeert, schrijft al dan niet beschouwend proza en poëzie en treedt regelmatig op. Hij sprak onder meer tijdens Cross Linx 4, het Wintertuinfestival en stond meerdere malen in de Landelijke Poetry Slam Finale. Werk van hem verscheen o.a. in Parmentier, De Gelderlander, Krakatau en het hogeschoolblad LAVA.