Passionate. Jaargang 12

[p. 22]

Listen up!
Amerikaanse letteren voor het oor

Bij de introductie van de nieuwe uitgevers FMG en Nieuw Amsterdam werd de indruk gewekt dat er koers gezet wordt op een groot afzetgebied van audiobooks. Anders dan in Amerika hebben die hier altijd een marginaal bestaan geleid. Passionate vroeg schrijver Yorgos Dalman zijn collectie Amerikaanse audiobooks af te struinen naar wat sprekende voorbeelden.

Alan Parker is een student die hoort dat zijn moeder een hartaanval heeft gekregen en naar het ziekenhuis is gebracht. Hij bedenkt zich geen seconde en neemt een lift naar zijn geboortestad. Maar wanneer hij wordt opgepikt door een vreemde jongeman, wordt hij voor een angstaanjagend, dodelijk dilemma gesteld.

Dit is de inhoud van Stephen Kings novelle Riding the bullet uit 2000. Het was Kings eerste e-book, een virtueel boek dat je voor een klein bedrag kon downloaden. In Nederland werd het gepubliceerd onder de titel Achtbaan en een jaar of wat later maakte het deel uit van Kings verhalenbundel Alles is eventueel.

[p. 23]

Maar daarbij bleef het niet, want in 2002 kwam de cd-versie op de Amerikaanse markt. Inderdaad, Riding the bullet op een 2-disc set, voorgelezen door filmacteur Josh Hamilton. Met zijn kale, onopgesmukte jongensstem is hij goed gecast om het hoofdpersonage te belichamen in het door Stephen King zakelijk en franjeloos vertelde spookverhaal.

Riding the bullet is niet het enige werk van King dat een audiobewerking heeft gekregen. Filmacteur Jeffrey DeMunn (speelde zelf o.a. in The shawshank redemption en The green mile) leest The dream catcher voor, terwijl Anne Heche het realistische griezeldrama The girl who loved Tom Gordon voor haar rekening neemt.

Een stap verder is men gegaan met de bewerking van Kings The mist (Dichte mist, opgenomen in Duistere krachten) en Pet sematary (Dodenwake). Deze twee romans zijn bewerkt tot hoorspelen, compleet met geluidseffecten en het gebruik van meerdere voordrachtkunstenaars. Het werpt echter niet veel vruchten af. The mist verzwelgt haast in op-de-borst-klopperij van het geluidsteam. De actie is er volop, het bloed spat rijkelijk in het rond, en de straten zijn gevuld met gillende mensen (zowaar in zogenaamd 3-D sound), maar van een goed verteld verhaal met goed ontwikkelde karakterschetsen, Kings eigenlijke talent, blijft weinig over.

Stephen King is zelf ook een paar keer de geluidsstudio ingekropen om de roman Bag of bones (Vel over been), de essaybundel On writing (Over schrijven) en de verhalen Blood and smoke op te nemen. Maar zijn liveoptreden in The London's Royal Festival Hall met L.T.'s theory of pets, een verhaal over de dubieuze relatie tussen mannen, echtgenotes en huisdieren, is leuker om te horen omdat het enthousiaste publiek op de juiste momenten voor hoorbare feedback zorgt.

Eén van de peilers waarop het enorme succes van King rust is de simpele, effectieve vertelwijze die bij tijd en wijle tamelijk filmisch is. Beeldend, met andere woorden, wat goed uitkomt bij met name de beschrijvingen van de schimmige decors waartegen het al even duistere verhaal afsteekt; achtergronden die bestaan uit vervallen landhuizen, dodenritten van bezeten auto's, de immer terugkerende middelbare schooltaferelen op de typisch Amerikaanse ‘campus’, en, in het geval van Riding the bullet, verlaten kerkhoven. Die laatste, met hun half verzakte zerken, de troosteloze bomen, het zilte maanlicht, zijn decors die bij bijvoorbeeld Edgar Allan Poe, aartsvader van de gotische horror, ook vaak terugkwamen. De cinematografisch treffende beschrijvingen maken dat de lezer, in dit geval de luisteraar, zich te midden van de doden en de schaduwen en de flarden nevel waant. En wat is een betere toehoorder van een monsterverhaal dan een slachtoffer van het monster zelf?

Filmiconen

Zonder aanwezige toehoorders, maar daarom niet minder intens, zijn rashorroracteurs en jaren zestig filmiconen Vincent Price en Basil Rathbone. Beiden zijn van dichtbij te horen op de 5-cd set The Edgar Allan Poe audio collection. Misschien iets te dichtbij, want niet alleen zijn de poëzie en verhalen van Poe, de aartsvader van de Gothic horror story, al angstaanjagend genoeg, de stemmen van Rathbone en Price zijn vaak zo ijzingwekkend en kil dat je oren doorspiest lijken te worden met lange, splinterige staken.

Price, die zelf in Masque of the red death, Tales of terror, en andere oude Poe-verfilmingen van regisseur Roger Corman heeft gespeeld, draagt Poe's beroemde verhalen ‘The gold bug’ en ‘Ligeia’ voor. Maar ook ‘Berenice’, dat voor sommigen Poe's meest afgrijselijke verhaal moet zijn, krijgt de bewerking die het verdient. Price's stem is zo treiterend en zeurderig dat hij met gemak naar meer smaakt, tot ver in de kleine uurtjes.

Price zou later zijn unieke stem lenen aan de coda van Michael Jacksons zombienummer ‘Thriller’ en de Disneyfilm The mouse detective. Zijn holle lach en zijn lijzige adem brengen behalve iets sinisters ook altijd iets melancholisch met zich mee, alsof alles wat hij speelt en spreekt niet van de tijd zelf was, maar meer een schaduw uit het verleden, een flard van iets wat eens was geweest.

Basil Rathbone heeft de eer ‘Alone’ voor te lezen, waarschijnlijk het mooiste, meest schrijnende gedicht dat ooit over eenzaamheid en het lot van een buitenstaander tegen wil en dank geschreven is. De regels van het tweede couplet From the same source I have not taken/ my sorrow; I could not awaken/ My heart to joy at the same tone/ And all I lov'd, I lov'd alone doen niet onder voor Dylan Thomas' eeuwige Do not go gentle in that good night/ rage, rage against the dying of the light. De diepe waterputstem van Rathbone raakt de juiste toon en geeft het gedicht niet alleen iets blijvends, maar tegelijkertijd ook iets breekbaars en broos. Het maakt het geheel des te pakkender.

Andere klassiekers die Rathbone ten eer vallen zijn onder andere ‘The raven’, ‘The fall of the House of Usher’, ‘The black cat’ en ‘The pit and the pendulum’. Maar zijn huzarenstukje op deze cd-box moet zijn vertolking zijn van mijnheer Valdemar in het angstaanjagende verhaal ‘Facts in the case of Mr. Valdemar’. Valdemar is een terminaal zieke man die bij wijze van experiment op het moment van overlijden wordt gehypnotiseerd, zodat hij, na het lichamelijk overlijden, geestelijk nog in leven blijft. De woorden van de man, die bijna letterlijk ‘vanuit het graf’ komen, worden door Rathbone zo huiveringwekkend gebracht dat je er kippenvel van krijgt.

Het idee dat zowel Price als Rathbone zelf sinds lang zijn overleden maakt deze opnames alleen maar fascinerender.

Eigentijds gevoel

Poppy Z. Brite is in de benevelde underground van de Amerikaanse letteren ook geen onbekende. Haar romans Lost souls (Dolende zielen) en Drawing blood (TekenBloed) zijn in de subcultuur van drag queens, gay bars, Gothic rock en levende doden haast legendarisch te noemen. Haar lyrische stijl is even bombastisch als tintelend en haar toon even ondeugend als ongrijpbaar. In Nederland zijn een handvol van haar eerste boeken vertaald maar echt aanslaan deden ze niet. Poppy bloedde dood, hoewel een vertaling van haar madenmonoloog ‘In Vermis Veritas’ in een recente Passionate (nov-dec 04 nummer) haar weer even leek te reanimeren. Gauntlet Press heeft enige tijd geleden enkele cd's van Poppy uitgebracht in een gesigneerde, gelimiteerde oplage. Op Lost souls leest zij twee hoofdstukken voor uit de gelijknamige roman, waarbij ze in een intro bekent dat na al die tijd niet alles uit het boek meer wil beklijven, en dat eigenlijk de twee personages Ghost en Steve haar als eni-

[p. 24]

gen nog zijn bijgebleven. ‘Ik ben nu nuchter,’ verklaart Poppy in de inleiding, ‘maar toen ik het boek destijds schreef was ik dat niet, en ik weet niet of ik dit nog nuchter kan voorlezen, ik heb het al zo vaak gedaan.’ Waarna ze nog even doodleuk verklaart dat ze tijdens de voordracht NBA football op tv heeft opstaan, om het voor haar zelf interessant te houden.

‘Monday's special’ is een verhaal uit het boek Self-made man (niet in het Nederlands vertaald op de eerder genoemde madenfabel na). Iets meer toegankelijk voor de luisteraar omdat het, in tegenstelling tot de twee romanhoofdstukken uit Lost souls, een afgerond verhaal is. Dr. Brite is anatoompatholoog in New Orleans en onderzoekt het lichaam van een man die op bizarre wijze om het leven is gekomen. Poppy's middelbare-school-stem is er niet een die je op het eerste gezicht zou plaatsen bij een verhaal dat rept over moord, bloed, lijkschouwing en opengebarsten ingewanden maar dat maakt het nu juist zo verfrissend. Het is alsof ze een opstel voorleest dat eerst zakelijk en tam lijkt, maar dat dieper en dieper in de maalstroom van verschrikkingen en zwartgalligheid afdaalt. Het einde, een gruwelijke climax, krijgt door Poppy's onderkoelde, haast terloopse manier van spreken welhaast de vorm van een sobere mededeling. Afhankelijk van het standpunt dat je inneemt geeft dit het verhaal of een meerwaarde, of een anticlimax.

Een tweede element in de verteltrant van Poppy waar men of voor of over kan vallen, is het eigentijdse gevoel dat zij met haar stem opwekt. Wanneer oudgedienden als Price en Rathbone hun mond opendoen wordt de horror klassiek en schmierend, wanneer Poppy spreekt wordt hij modern en meer in je gezicht, meer in het nu.

De derde cd, door Poppy zelf omschreven als haar beste performance ooit, is een tapeopname die werd gemaakt van Poppy toen ze drie jaar oud was en nog Melissa heette. Met veel enthousiasme leest het horrormeisje avant la lettre het zelfverzonnen verhaaltje ‘The bad mouse’ voor. Niet altijd even verstaanbaar, maar van begin tot het einde aanstekelijk genoeg, is dit een hilarisch documentje waar menig volbloed auteur jaloers op zou zijn.

De outsider

Een schrijver van een geheel andere orde is Charles Bukowski. Deze voormalige postbode was met publicaties als Women (Vrouwen) en Tales of ordinary madness (Verhalen van alledaagse waanzin) en Notes of a dirty old man (Aantekeningen van een vieze oude man) bij zijn leven al een legende, en na zijn dood niet veel minder. De rauwe, onopgesmukte verhalen over drank, vrouwen, niemendallerige baantjes en eindeloze paardenraces vielen bij veel mensen in goede aarde. De triomf van de outsider, de eindeloze kroeggevechten en de romantiek van de zelfkant werden zowaar literatuur. Niet voor het elitaire establishment, maar voor een handvol schreeuwende bewonderaars. De eeuwige weirdo, soms struinend door verlaten straten of in achterafsteegjes, dan weer liggend in de goot of slapend op vervallen bankjes in het park, had nu een stem gekregen.

Begin jaren zeventig, vlak voordat hij zou doorbreken met zijn roman Post office (Postkantoor), legde Bukowski thuis een paar dozijn gedichten vast op tape, met 70 minutes in hell, Down Terror street and Agony way, en Bukowski - King of poets als resultaat.

Met zijn zangerige, haast verlegen stem leest Bukowski gedichten voor, variërend in lengte van nog geen halve minuut tot aan ruim negen. De verzen hebben allemaal de typerende Bukowski-onderwerpen als kaarten, drinken, masturberen, neuken, gokken op paarden, goedkope relaties, dure hoeren en de muziek van Shostakovich. De gedichten zijn, haast paradoxaal, wars van poëzie. De poëzie van Bukowski is eerder verkapt proza. Straatschetsen, momentopnames. Elke vorm van bloemrijk taalgebruik, rijm, structuur, of andere elementen die speciaal aan poëzie worden toegekend ontbraken. Bukowski typte de regels in één keer op papier, en corrigeerde bij uitzondering een regel door enkele woorden simpelweg door te strepen. Een gemiddelde bundel kon dan uiteindelijk ook honderden pagina's bevatten in plaats van de reguliere veertig of zestig zoals hier in Nederland.

Gelukkig zijn er van Bukowski ook live opnamen te krijgen. Solid citizen - Charles Bukowski live in Hamburg 1978 is bijzonder omdat het de enige keer is geweest dat hij terugging naar zijn geboorteland Duitsland. (Details van deze reis zijn opgetekend in het reisdagboek Shakespeare never did this - augmented edition, dat met poëzie en een serie foto's van Michael Montford wordt opgeluisterd.) Bukowski mijmert een eind weg over kots, pis, motherfuckers en Chopin. Grof is hij zeker, maar niet zonder elan. Het publiek is in zijn sas en schijnt geen last te hebben van enige taalbarrière.

Een hilarisch moment volgt als Bukowski vertelt hoe populair hij thuis is bij de plaatselijke slijterijen: ‘Ik maak die knakkers rijk terwijl ik zelf crepeer.’ Er volgt gelach en applaus, waarna hij verontwaardigd roept: ‘Jullie moeten niet klappen als ik crepeer, jullie moeten huilen!’

Dat het ook tegen kan vallen bij Bukowski bewijst Bukowski reads his poetry. Het is uitgegeven in 1995 door zijn eigen uitgeverij Black Sparrow Press. Het betreft een professionele studio-opname en dat is nu meteen waar de schoen wringt. Van Bukowski verwacht je geen professionaliteit of perfectie, maar juist dat bezoedelde, onverbloemde amateurisme. Of althans de schijn ervan. De gedichten die Bukowski te midden van de ongetwijfeld dure opnameapparatuur voorleest, vallen stuk voor stuk dood. De luisteraar mist de interactie met het publiek van een live optreden, en het stoffige, treurige en melancholieke van een homerecording. Een tussendoortje op zijn minst, maar eigenlijk gewoon niets minder dan een gemiste kans.

De dubbelaar Bukowski - Uncensored: from the ‘Run with the hunted’ session tenslotte is wat je een magnum opus kuunt noemen, een optelsom van alles waar Bukowski voor staat. Bukowski zit thuis met zijn vrouw, Linda Lee, en zijn katten en heeft een interviewer op bezoek. Bukowski leest poëzie, een verhaal en een romanfragment voor en tussendoor is er tijd voor wat mijmeringen. Bukowski praat over zijn vrouw, het wennen aan een moderne pc, zijn roman-in-wording Pulp, en over zijn grote literaire held John Fante.

Een eigenaardig tafereel speelt zich even af als Bukowski een gedicht niet durft voor te lezen in het bijzijn van Linda Lee. Hij verzoekt haar dan ook vriendelijk even de kamer te verlaten. Het gedicht heet ‘Confessions’ (‘Bekentenissen’) en gaat over de angst van Bukowski dat zijn vrouw hem

[p. 25]

zal overleven en dat zij met zijn dode lichaam achter moet blijven.

Het is poëzie waarbij de zenuwen bloot liggen, zeker nu het rechtstreeks uit de doorleefde strot van Bukowski zelf komt, die nog geen jaar na de opname zou komen te overlijden.

Wat is de meerwaarde van het gesproken woord? Je hoort de stem die erachter zit, je hoort de toon die wel al gezet is, maar die nog niet klinkt. In het verre verleden, toen de zwijgende film overging in geluidsfilm, verloren veel actrices en acteurs hun sterstatus omdat ineens bleek dat hun stem hen niet paste zoals het publiek het zich al die jaren had voorgesteld. De kijkers konden zo ineens afknappen op de tegenvallende klankkleur, het te dik aangezette accent of de vervreemdende intonatie van hun idool.

Hetzelfde kan nu gebeuren met schrijvers die ineens hun echte stem laten horen in plaats van zoals voorheen: slechts tussen de regels door. Anderzijds kan de stem meer persoonlijkheid en warmte toevoegen aan het geheel. Het kan personages meer ziel geven, een dialoog meer lichaam.

De ontvangst van de schrijversstem hangt dus uiteindelijk evenzeer van hemzelf af als van zijn toehoorders. Hij kan zijn verhaal opluisteren met een act, een auditief theater, of hij kan er door een zakelijke, ingehouden toon juist een understatement van maken.

Hoe dan ook, de cd draait, de speakers ruizen, en je krijgt even het idee dat de schrijver dichtbij is, dat hij over je schouder mee gluurt, je recht in het gezicht aankijkt, of misschien zelfs voor een ogenblik in je nek ademt. En dat is misschien wel wat echte literatuur nu juist wil bewerkstelligen.

voor meer info en bestellingen: www.audiobooks.com en www.shocklines.com

Yorgos Dalman (1973) is o.a. activiteitenbegeleider van demente bejaarden, schrijver en vertaler. In 2004 verscheen de verhalenbundel De vrouw in de kamer (uitgeverij Passage). Hij schreef het script voor de korte film Natalja, die binnenkort op dvd moet verschijnen. Thans werkt hij aan een nieuw kort script voor een film die bestaat uit tien segmenten van tien minuten met als thema déjà-vu.

foto Hester Blankestijn