Passionate. Jaargang 12

[p. 18]

beeld Dirk Cornelis

[p. 19]

Nooit meer boeken

Onlangs kondigden de kersverse uitgeverijen Nieuw Amsterdam en Pimento aan de markt te gaan bestormen met nieuwe uitgeefmethoden. Beide bedrijven slaagden er inmiddels in om allerlei gevestigde schrijvers bij hun oude uitgeverijen weg te lokken. Literatuur op cd, dvd en als e-book. In Amerika zijn ze er gek op. Zal dit ook in Nederland the way to success gaan worden? Of zijn we nog niet zover?

Uitgeverij Nieuw Amsterdam presenteerde onlangs een aantal topauteurs van L.J. Veen in haar fonds, waaronder Karel Glastra van Loon, Mart Smeets, Rascha Peper en de redactie van het voetbaltijdschrift Hard Gras. De nieuwe uitgeverij van Derk Sauer gaat behalve uitgeefactiviteiten ook de samenwerking aan met andere media, zoals televisie en internet. Heleen van Royen en kinderboekenschrijfster Carry Slee verlieten hun respectieve uitgeverijen Vassallucci en Prometheus voor het nieuwe fonds Pimento. Deze nieuwkomer is onderdeel van de Foreign Media Group (FMG) die vooral bekend is als maker van de boeken en cd's voor drogisterijketen Kruidvat. FMG heeft als enige uitgeefconcern ook een eigen filmproductiemaatschappij.

Toen de cd was uitgevonden, verdreef die de elpee in no time. Toen de dvd als alternatief van de video verscheen, duurde het maar enkele jaren voordat de videorecorder een antiek apparaat geworden was. En wie loopt er nog rond met een ouderwetse analoge fotocamera? Wij Nederlanders lijken bereid om zonder omhaal alle oude spullen in te ruilen voor de nieuwste snufjes. Het gaat soms zelfs onnavolgbaar hard. De cd is inmiddels alweer bezig het veld te ruimen voor mp3 en wie weet er nog wat een ‘schijfje’ is? Maar ondanks die veranderingsgezindheid willen de mensen die aloude gedrukte roman of poëziebundel maar niet inruilen voor de cd met voordrachten, de dvd met literaire clips of voor dat e-book, dat zoveel goedkoper en zoveel milieuvriendelijker is. Er verschijnen meer gedrukte boeken dan ooit en de verkoopcijfers waren afgelopen jaar weer hoger dan het jaar daarvoor. Die literaire cd's, dvd's en e-books? Daar moet je heel goed naar zoeken, wil je die vinden.

Het eerste moderne product

Het begon allemaal in 1456 toen de Duitse goudsmid Johannes Gutenberg een boek presenteerde dat hij had gedrukt met losse letters, iets wat tot dan door niemand was gedaan. Men drukte wel, maar maakte gebruik van houten blokken waaruit telkens een hele pagina gesneden werd. Gutenberg liet zien hoe je eindeloos teksten kon zetten en drukken met steeds weer dezelfde letters. Zijn eerste druksel was de zogenaamde 42-regelige Bijbel, kwalitatief gezien een zeer hoogwaardige uitgave. Gutenberg wist dat, wilde hij kopers vinden, zijn boeken minstens net zo mooi moesten zijn als de blokboeken en de handgeschreven boeken van die tijd.

Een eeuw later stichtte Christoffel Plantijn in Antwerpen een bedrijf dat al snel uit zou groeien tot een multinational die zich bezighield met de eerste vorm van massaproductie, het drukken van boeken. Het boekenvak ontpopte zich als big business. Plantijns bedrijf werd een trefpunt van geleerden en literatoren. Drukkers waren in die dagen tevens uitgever en boekhandelaar. En ze waren in de eerste plaats zakenlui. De boeken die ze uitgaven moesten geld in het laatje brengen. Dat was missie nummer één.

Aan het systeem van boeken uitgeven is sinds die tijd niet zo heel erg veel veranderd. Er heeft een specialisatie plaatsgevonden,

[p. 20]

zodat we nu te maken hebben met afzonderlijke uitgevers, drukkers en boekhandelaren, maar het product ziet er op de keper beschouwd nog net zo uit als 450 jaar geleden en het wordt nog steeds met hetzelfde doel op de markt gebracht: er moet wat aan verdiend worden, liefst een boel. Natuurlijk zijn er veel snellere druktechnieken ontwikkeld en beschikken we over veel betere transportmogelijkheden, maar het boek is het boek gebleven, een stapeltje blaadjes met een omslag. Het grote voordeel van de vooruitgang in de afgelopen eeuwen is vooral geweest dat boeken in de loop der tijd extreem goedkoop werden, waardoor het voor bijna iedereen mogelijk werd om ze aan te schaffen. En voor wie toch te weinig geld had, werden overal bibliotheken ingericht waar de boeken voor een habbekrats konden worden geleend. Onderwijsverbeteringen en nieuwe wetgeving zorgden er ondertussen voor dat het analfabetisme in de rijkere delen van de wereld substantieel werd teruggebracht. Het boekenvak ontwickkelde zich meer en meer tot een uiterst lucratieve marktsector waarin veel geld te verdienen viel.

Het boek is dus eigenlijk het eerste moderne product in Europa: het kon massaal worden geproduceerd, er viel door enkelen kapitalen aan te verdienen, een doelgroep kon worden gevormd en het had zelfs grote invloed op de samenleving (vanaf het eerste moment, denk aan: Machiavelli's Il Principe uit 1513, Thomas More's Utopia uit 1516. En dertig jaar later De revolutionibus orbium coelestium van Copernicus dat uiteindelijk in 1616 op de index van verboden boeken van de Kerk van Rome zou worden geplaatst).

Als je het over boeken hebt, gaat het natuurlijk maar voor een beperkt gedeelte om literatuur. Maar omgekeerd heb je het als je het over literatuur hebt, wel voornamelijk over boeken. En dat geeft deze kunstvorm door de eeuwen heen vanuit actueel marketingtechnisch perspectief een bijzonder modern karakter. Vooral als je het vergelijkt met de muziekkunst, die pas echt commercieel kon worden gemaakt toen de eerste geluidsdragers werden uitgevonden en de acteerkunst, die pas een industrie werd met de uitvinding van de geluidsfilm.

Literaire sites

Met de komst van de nieuwe media lijkt het eeuwig jonge boek zijn jeugdige imago te gaan verliezen. Het is ineens niet meer nodig om teksten op papier af te drukken, ze in te binden, ze in vrachtwagens en vliegtuigen te transporteren naar alle delen van de wereld, ze op te slaan, ze in te slaan bij boekhandels of bibliotheken; nee, ze kunnen heden ten dage digitaal worden aangeboden om vervolgens door de lezers simpelweg gedownload te worden op elke moderne tekstverwerker. Eventueel print je de tekst uit. Het is inderdaad een revolutionaire ontwikkeling gebleken die er de afgelopen vijf jaar voor gezorgd heeft dat alleen al in Nederland honderden literaire boekhandels de deuren moesten sluiten doordat de Nederlandse uitgevers nauwelijks nog nieuwe literaire boeken in druk op de markt brachten en de klandizie met 85% terugliep. In de treinen zie je tegenwoordig overwegend mensen met A-viertjes in hun handen waar vroeger de paperbacks lagen en niet zelden zit iemand onverstoorbaar te lezen op zijn Palm. O ja? Werkelijk? Nee dus! Maar waarom dan niet? De ontwikkeling ligt zo voor de hand.

Het gedrukte literaire boek heeft enkel baat gehad bij de komst van de nieuwe media. Er zijn allerlei websites gekomen via welke literaire romans in druk besteld kunnen worden, literaire uitgeverijen hebben allemaal een website waarop ze hun waren aanprijzen, op literaire weblogs wordt er naar hartelust gediscussieerd over proza en poëzie en er is op het wereldwijde web zelfs een gratis toegankelijk dagblad voor poëzie te vinden, de Rottend Staal Nieuwsbrief onder redactie van Bart FM Droog. Ook interessant zijn de cd's en cd-roms die, vaak samen met het boek, door uitgeverijen worden uitgebracht en waarop werk van de schrijver of dichter wordt voorgedragen, al dan niet voorzien van muziek c.q. soundscape. Recente voorbeelden hiervan zijn Wei epibreren van de Dichters uit Epibreren en het met de VSB-prijs bekroonde De zon en de wereld van Arjen Duinker.

Naast genoemde literaire sites die over proza en poëzie gaan, zijn er ook enkele sites waarop volledige literaire werken en zelfs hele oeuvres terug te vinden zijn. Opvallend is dat het daarbij gaat om algemeen erkend literair hoogstaand werk, waarvan de auteurs al een tijdje onder de groene zoden liggen. Wie surft naar bijvoorbeeld de Digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren: www.dbnl.nl kan teksten digitaal tevoorschijn toveren, als: het Antwerps Liedboek, Beatrijs (ed. Lulofs), Van den vos Reynaerde, Lof der zotheid van Desiderius Erasmus, Strofische gedichten van Hadewijch, Willem G. van Focquenbroch met Bloemlezing uit zijn lyriek, P.C. Hoofts Sonnetten, Reden vande waerdicheit der poesie, Betje Wolff en Aagje Deken met Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart, Frederik van Eedens Van de koele meren des doods, Willem Kloos' Verzen, Multatuli's Max Havelaar of de koffij-veilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy, Louis Couperus' De boeken der kleine zielen en Het uur U van Martinus Nijhoff. Het is maar een greep uit de vele titels die op deze prachtsite worden aangeboden. En het downloaden van de teksten kost je niks.

Levende schrijvers en dichters die hun gehele oeuvre op internet gratis aanbieden blijken tot nu toe echter overwegend literaire auteurs te zijn die door het wereldje van uitgevers, boekenkaternen en literaire festivals niet als zodanig erkend worden. Ze komen ook een beetje desperaat over, omdat ze hun teksten aan de hele wereld voorleggen zonder dat ze er een cent voor terugkrijgen. Blijkbaar nemen ze genoegen met de mogelijkheid gelezen te worden. Wellicht hopen ze op ontdekking en een doorbraak. Op deze manier van publiceren is niets tegen, maar het is wel een principieel niet-professionele wijze van omgaan met je werk. Het grondbeginsel, dat voor goede literatuur betaald moet worden, geldt nog steeds. Wat niks kost, kan niks wezen.

Mechanisme

Kortom: met betrekking tot de literatuur hebben de nieuwe media zich tot nu toe op twee manieren ontwikkeld. In de eerste plaats zijn ze een reclamezuil geworden voor de gevestigde orde en een discussiepodium voor het publiek. In de tweede plaats groeiden ze uit tot een soort literaire vlooienmarkt waar voor geen of niet al te veel geld mooie oude dingen en moderne frutsels te verkrijgen zijn van schrijvers die (nog) niemand kent. En de plek waar je uiteindelijk

[p. 21]

naartoe moet voor kwaliteit is nog steeds de boekhandel of de bibliotheek. Dat dit zo is, heeft niets te maken met de fantastische mogelijkheden die de nieuwe media ons bieden. Het is veel meer het gevolg van de manier waarop de uitgevers, de boekhandelaren en het publiek gewend zijn om met literatuur om te gaan. Uitgevers beschouwen zichzelf als degenen die bepalen wat goede literatuur is en wat niet. Boekhandelaren leggen zich sinds jaar en dag bij dit uitgangspunt neer en verkopen bijna alleen maar wat de uitgevers produceren. En de critici die in de kranten schrijven richten hun blik voordat ze een boek gaan lezen steevast eerst op het uitgeverslogo dat op de rug staat.

Dit mechanisme heeft er tot nu toe voor gezorgd dat het gedrukte boek verreweg het belangrijkste medium is gebleven voor literatuur. Wie dat wil veranderen zal moeten zorgen dat het publiek de aandacht voor de boekhandels en de bibliotheken gaat verplaatsen naar het beeldscherm thuis en dat bij het publiek de bereidheid gekweekt wordt om voor de digitaal aangeboden teksten te betalen. Stephen King probeerde het in 2000 met zijn digitale roman-in-wording The Plant. Liefhebbers konden tegen betaling telkens een hoofdstuk downloaden. King stopte na vijf hoofdstukken met deze manier van publiceren. The New York Times haalde op zijn opiniebladzijde vervolgens zwaar naar de auteur uit. ‘The soil was simply not rich enough,’ schreef de krant. En: ‘One reads Stephen King novels in a single gulp. Their chief effect is suspense of a kind that cannot be drawn out over months. It is far better consumed in a single sitting, like a bag of hot popcorn or a bowl of cold cereal. The Plant withered mainly because its author misunderstood the nature of his readership.’ Met andere woorden, King wilde wel, maar het publiek was er nog niet klaar voor. Wie de Nederlandse site www.digibieb.nl/content/overzicht_ebook_nl. htm bezoekt, kan zien dat er onder de kop ‘Overzicht betaalde Nederlandstalige e-books’ nog geen enkele titel staat.

Extra's

Gutenberg bracht zijn nieuwe vinding op de markt door een druksel van bijzonder hoge kwaliteit te presenteren. Want zijn 42-regelige Bijbel moest er minstens net zo goed uitzien als de blokboeken en de handgeschreven boeken. Op dezelfde manier zullen de toekomstige e-books en andere digitale producten er overtuigend veel beter uit moeten gaan zien dan de boeken die nu in de boekenhandels en bibliotheken liggen. Boekenkopers en -lezers willen er simpelweg niet op achteruit gaan, ook niet als de boeken veel goedkoper worden. Eigenlijk verwachten ze dat boeken dankzij de nieuwe technieken alleen maar mooier en interessanter zullen worden. Dat digitaal publiceren daar wel degelijk toe kan leiden, laat Thomas Vaessens zien in zijn artikel ‘Een nieuw medium, een nieuw geluid’ op BLIND!, het interdisciplinaire tijdschrift op internet (www.ziedaar.nl). Vaessens geeft daar een overzicht van welke extra's de nieuwe media zouden kunnen opleveren. Hij noemt:

De computer als coauteur. Hiermee werd in de jaren zeventig al geëxperimenteerd door Gerrit Krol en Greta Monach. Het zou uiteindelijk kunnen leiden tot interactieve literaire adventure games.

De computer als medium. In zijn artikel noemt hij de ‘bewegende gedichten’ van Tonnus Oosterhoff die in 2002 werden uitgebracht op een cd-rom bij zijn bundel Wij zagen ons in een kleine groep mensen veranderen. Ook noemt hij Maria van Daalens eerder in Het geschenk/De maker gepubliceerde cyclus ‘Rozenkrans, of het gebed voor een goede dood’, die op www.mariavandaalen.nl op een semi-interactieve wijze te lezen is.

De computer als onderdeel van een netwerk. Met hyperlinks kan een eindeloze tekst worden gecreëerd. Dit principe is inmiddels uitgebreid toegepast in wetenschappelijke en onderwijspublicaties en zou binnen de literatuur tot revolutionaire vormveranderingen kunnen leiden.

Cd's, cd-roms, dvd's, internetsites, e-books, al deze media werden inmiddels beproefd om literatuur aan de man te brengen. Tot nu toe bleek er telkens maar een kleine groep voor warm te lopen. De verkoopcijfers ervan overtroffen nooit die van de gedrukte vorm, die door gerenommeerde uitgeverijen van een logo werd voorzien en via de erkende boekhandels aan de man werd gebracht. Misschien kijken we met z'n allen de kat nog een beetje uit de boom. Maar als het die nieuwe uitgeverijen als Nieuw Amsterdam en Pimento lukt om dat eeuwenoude mechanisme voor eens en voor altijd te veranderen, staan we werkelijk aan de vooravond van een literaire revolutie.

Ronald Ohlsen (1968) is sinds januari stadsdichter van Groningen. Hij debuteerde in 1996 met de roman De godvergeten middenstand. Hij droeg voor op onder meer GDMW Festival, Poetry International en Lowlands. Als stadsdichter houdt op hij elke vrijdagochtend poëziespreekuur in de Openbare Bibliotheek Groningen.

foto Mathieu Keuter