Passionate. Jaargang 12

[p. 18]

‘Het verleden wordt verleden’
Marokkaanse schrijvers in Nederland over de Commissie voor Gerechtigheid en Verzoening

Mohammed Benzakour

Abdelkader Benali

Fouad Laroui foto Daniela Bilek

Toen medewerkers van de Commissie voor Gerechtigheid en Verzoening in Marokko de microfoons op tafel wilden zetten, merkte een van hen op dat alle getuigen uitzicht zouden hebben op een levensgrote foto van koning Hassan II.

Ze waren bezig het decor op te bouwen voor hoorzittingen waarin slachtoffers van het oude regime - dat aan de macht was in ‘de jaren van lood’ (1956 tot 1999) - hun verhalen konden vertellen aan de commissie die was ingesteld door Mohammed VI, de zoon van de vorige heerser. Tijdens diens heerschappij waren verdwijningen, intimidaties en martelingen aan de orde van de dag. De vraag drong zich op of het van goede smaak getuigde om een foto van de illustere voorganger te laten hangen terwijl het zíjn schrikbewind was dat in de hoorzittingen centraal stond. Snel werd er gebeld naar het koninklijk paleis met het verzoek de foto weg te mogen halen, maar een duidelijk ja of nee bleef uit. De oplossing voor het probleem werd snel gevonden: er werd een gordijn voor de foto geschoven.

Is deze manier van doen typerend voor de houding van de Commissie voor

[p. 19]

Gerechtigheid en Verzoening? Doet ze weinig meer dan het wegmoffelen van een bezoedeld verleden of wordt er juist schoon schip gemaakt? Is het instellen van deze commissie het bewijs dat er een nieuwe wind waait of is er een ideale publiciteitsstunt uitgedacht? Wat heeft deze commissie gemeen met de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie? Wat stelt het woord ‘gerechtigheid’ eigenlijk voor wanneer je bedenkt dat er geen namen genoemd mogen worden en de handlangers van het bewind van Hassan II vooralsnog de hand boven het hoofd wordt gehouden door de huidige koning? Verschillende Marokkaanse schrijvers in Nederland houden de ontwikkelingen in Marokko in de gaten - sommige van een afstand, sommige heel direct betrokken.

Geen namen

‘Je moet aan de goede kant van de geschiedenis staan,’ schrijft Abdelkader Benali in zijn recentste roman Laat het morgen mooi weer zijn. Hoe je die geschiedenis moet invullen blijft natuurlijk altijd de vraag: praktisch of idealistisch. Een begin, misschien tevens het eindpunt, is het vertellen van verhalen. Ook de commissie heeft bedacht dat getuigenissen in samenwerking met academici moeten leiden tot een grondige documentatie, geschiedschrijving en uiteindelijk tot het creëren van programma's die de vrijheid dienen te beschermen. Het oorspronkelijke idee was om meer duidelijkheid te krijgen over de verdwijningen, maar die opdracht is verbreed tot het vinden van de waarheid en een geldelijke vergoeding voor de slachtoffers. Mohammed VI - die in de volksmond ook wel M6 wordt genoemd - omschreef de rol van de commissie in een interview als volgt: ‘De commissie spreekt geen recht, maar biedt de gelegenheid om zonder schaamte of complexen een pijnlijke bladzijde in de geschiedenis van ons land te onderzoeken.’

Dit is het positieve dat deze commissie teweeg brengt, legt schrijfster Naima el Bezaz uit: ‘Het getuigt van lef dat Mohammed VI het beleid van zijn vader durft te onderzoeken. Ook het feit dat mensen voor het eerst hun verhaal echt kwijt kunnen is positief, de hoorzittingen hebben in dat opzicht een belangrijk psychologisch effect. De vraag is echter wel: wat gebeurt er daarna? Hoe groot is de teleurstelling wanneer er niets met de getuigenissen wordt gedaan? Ik heb mijn twijfels bij deze commissie en bij de democratisering. Dat er geen namen genoemd mogen worden, spreekt boekdelen. Lange tijd heeft er een taboe gerust op dit onderwerp en dat is eigenlijk nog steeds het geval. Het lijkt heel nobel om mensen een stem te geven opdat ze hun leed kunnen verwoorden, maar ik blijf sceptisch. Ik zie de instelling van deze commissie toch voor een belangrijk deel als een publiciteitsstunt.’ Er zijn er meerderen die deze mening zijn toegedaan. Zo noemde de vrijgelaten journalist Ali Lmrabet de commissie ‘een farce’. het feit dat er geen namen genoemd mogen worden was ook voor de linkse mensenrechtenorganisatie AMDH onverteerbaar en reden om eigen hoorzittingen te organiseren. De organisatie hoopt dat justitie ooit wat zal gaan doen met de namenlijst die hierdoor ontstaat.

Unicum

Opvallend genoeg is Fouad Laroui het geheel oneens met deze sceptische houding. Dat is opmerkelijk, omdat hij in zijn romans de Marokkaanse samenleving even grondig als kritisch onderzoekt. In zijn debuut De tanden van de topograaf worden dictatuur en corruptie aan de kaak gesteld. Judith en Jamal brengt de kwestie van onverdraagzaamheid aan de orde en Kijk uit voor parachutisten stelt de inperking van het individu centraal. Volgens Laroui is het instellen van de commissie een uitstekend initiatief geweest en beslist geen farce. ‘Dat er geen namen worden genoemd is omdat het niet om een proces gaat. Iedereen is vrij om naar de rechter te stappen en namen te noemen: meneer X heeft me gemarteld. Het is zelfs nog sterker: de commissie moedigt mensen juist aan om justitiële stappen te ondernemen.’

Mohammed Benzakour denkt er op een vergelijkbare manier over: ‘Ik vind dat het een prima signaal is naar de Marokkaanse burgers. Al levert het hen niet heel veel op, het psychologisch effect is enorm. Alleen al het feit dan een zoon in feite publiekelijk (maar indirect) kritiek geeft op zijn vader is een unicum in de Arabisch-Islamitische wereld. Bovendien kan het getuigen voor zo'n commissie ook katalyserend werken naar andere (verlichte) dictaturen.’

Abdelkader Benali hecht met een flinke dosis schrijversironie weinig aan de reinigingsfunctie van de getuigenissen en aan het belang van welke commissie dan ook: ‘Ik heb begrepen dat bij de Waarheidscommissie iedereen wil praten, iedereen wil zijn waarheid vertellen om de waarheid die het oude regime het land oplegde te breken. Daarmee is alleen maar bewezen dat hoe groter opgezet de leugen, hoe harder mensen het gemis voelen van een waarheid. De leugen helpt dus de waarheid scherper te zien. Het probleem is alleen dat als iedereen zijn waarheid gaat vertellen, onherroepelijk de vraag oprijst of er nog wel zoiets als een waarheid ís. De volgende commissie moet over deze vraag gaan, dat zou een volgende, noodzakelijke stap zijn. En ik geloof dat er steeds meer mensen zijn in Marokko die de waarheid van hun maatschappij aan het betwijfelen zijn.’

Afrikaanse verzoening

Hoe belangrijk het is om gehoord te worden, bleek ook uit de getuigenissen voor de Waarheids- en Verzoeningscommissie in Zuid-Afrika, een onderneming waar het Marokkaanse project wel aan doet denken. Onder de noemer van het streven naar ubuntu, medemenselijkheid, konden hier zowel slachtoffers als daders hun verhaal kwijt. Een belangrijk verschil met Marokko is echter wel dat er een belangrijke breuk met het verleden aan voorafging, terwijl er in Marokko ondanks voorzichtige hervormingen toch in zekere zin sprake is van een voortzetting van het regime.

Rechtsfilosoof Afshin Ellian schreef een proefschrift over de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie. De commissie daar is onverbrekelijk verbonden met de overgang naar democratie en daarin ligt een belangrijk verschil met de Marokkaanse verzoeningscommissie. Aan het slot van zijn boek concludeert Ellian: ‘of dit proces zich in een niet christelijk-messianistische cultuur kan voordoen, is een open vraag die we met het nodige pessimisme tegemoet mogen treden.’ Desgevraagd legt hij uit dat de initiatieven in Marokko zeer te waarderen zijn, maar ‘in Zuid-Afrika was het een oprechte poging om deze commissie bij wijze van rechtsorde te installeren. Wie zich

[p. 20]

niet had gemeld werd alsnog gedagvaard. De verandering die komen moest en de zoektocht naar elke waarheid stonden centraal. In Marokko gaat het echter om een gedeelte van de waarheid. Vele maatschappelijk ingewikkelde kwesties blijven nog liggen, zoals het conflict tussen Marokko en de Westelijke Sahara. Ook is deze commissie niet gericht op een grote maatschappelijke verandering. Het grote verschil tussen de Zuid-Afrikaanse en Marokkaanse commissies is: wat ga je doen met de kennis? Desalniettemin is het belangrijk wat er in Marokko gebeurt. Er is een neiging om zaken te veranderen, er wordt een poging gedaan om openheid te creëren. Dat kan een positieve impact hebben. Dat de commissie überhaupt in Marokko mogelijk is, is te danken aan het feit dat Marokko in Afrika ligt en niet in het Midden-Oosten. Maar de uiteindelijke waarde zal afhangen van wat er deze zomer met de uitkomst gebeurt. Doordat de inzet hier minder hoog is dan in Zuid-Afrika of bijvoorbeeld Chili is het gevolg wel dat mensen sceptischer zijn.’

En dat is volkomen onterecht, aldus Laroui: ‘Toen de Zuid-Afrikanen ongeveer hetzelfde hebben gedaan, heeft niemand geroepen dat het slechts om een publiciteitsstunt ging. Alles wat Marokko doet, schijnt hier verkeerd te zijn. Er zijn een paar hele professionele Marokko-haters die rondlopen met verouderde ideeën over het land.’

Ook Abdelkader Benali meent dat de verschillen niet al te groot zijn: ‘Zolang mensen ten koste van alles hun gelijk willen halen, blijven het minderwaardige mensen. Mens zijn betekent ruimte maken, opschuiven, accepteren dat leugen en waarheid, verraad en trouw, moord en geboorte hand in hand gaan. Wie met de overwinning aan de haal gaat, hangt af van wie de beste wijsjes heeft of het beste de beslissende strafschop neemt. Toeval speelt dan een grote rol. Woorden zijn dekmantels voor allerlei noodzakelijke en ongezonde praktijken. Het is altijd goed als een land haar burgers de kans biedt om schoon schip te maken, dat is reinigend en zuiverend. Wat dat betreft zijn beide commissies producten van een Afrikaanse rite die duizenden jaren oud is. Purificatie is aan de orde van de dag, met de ene purificatie krijg je een schoon geweten, bij de ander een geslachtsziekte. Het probleem in Zuid-Afrika was de apartheid die in de mensen zat. Het probleem in Marokko is de afwezigheid van de gedachte dat we alles eerlijk samen zullen delen.’

Feit & fictie

Wat Marokko en Zuid-Afrika in ieder geval gemeen zullen hebben, is de noodzaak het verleden opnieuw in te vullen. Het historische beeld zal hersteld moeten worden en het is de vraag of de romanschrijvers of de historici hierin de belangrijkste rol hebben. In Zuid-Afrika zijn verschillende auteurs aan de slag gegaan met een herschrijving van de geschiedenis en de verslagen van de Waarheids- en Verzoeningscommissie zijn zelfs al in romans verwerkt. Welke rol kunnen Marokkaanse schrijvers straks spelen in de omgang met het verleden? Een gang naar de commissie zal geen van de hier genoemde schrijvers maken. ‘De boeken die ik heb geschreven over het bewind van Hassan II en over de gevolgen ervan voor mijn vader en mijzelf zijn catharsis genoeg,’ legt Laroui uit, wiens vader in de jaren zestig is opgepakt om nooit meer terug te keren. Maar een duidelijke rol voor intellectuelen en schrijvers ziet hij wel degelijk weggelegd. Het is belangrijk om ‘op papier te zetten wat er allemaal gebeurd is. Fictie kan soms sterker zijn dan getuigenissen. Het verleden kan op deze manier verleden worden.’

Naima el Bezaz meent ook dat schrijvers inspiratie kunnen opdoen uit deze verhalen, maar dat gaat niet voor haar op: ‘Daarvoor ben ik te veel gericht op Europa.’

Dat fictie per definitie losstaat van de geschiedenis is voor Benali het belangrijkst. Volgens hem is het sowieso onmogelijk om het verleden goed op te schrijven. ‘Niemand kan het Marokkaanse verleden goed weergeven. Dat verleden schuilt in de natuur en de natuur is onaanraakbaar, de mens is daar jaloers op en heeft goden gemaakt. De historicus vult de ruimte in van de geschiedenis, de schrijver laat zien waar het historische argument ophoudt en waar de verbeelding (ziek en walgelijk als die is) begint, de rafelranden toont hij, de onhoudbaarheid van stellingen.’

‘Ik raak Marokko op veel verschillende manieren aan, maar wat ik onderzoek is niet Marokko (niet die waarheid), maar de vingerafdrukken die ik heb achtergelaten, zo wil ik uitvinden of ik op de plaats van delict ben geweest. De schrijver is een veelvraat, de historicus een anorexiepatiënt; de schrijver is een luisteraar, de historicus een verteller; de schrijver is anarchist, de historicus een loonslaaf; de schrijver is uitzinnig, de historicus een diplomaat; de schrijver is de waarheid, de historicus de commissie. Het is beter voor Marokkaanse schrijvers om het verleden even te vergeten en na te denken over de toekomst. Wie zich met het Marokkaanse verleden bezighoudt, zonder zwembandjes om te doen, verdrinkt. Ik zal binnenkort een sciencefictionroman schrijven waarin Marokko lid is van de EU en Marrakech op een eiland zweeft en er biologische hasjbouw is. De schrijver wijst met zijn kromme vinger welke weg het land moet gaan.’

Toef Jaeger (1971) is freelancer en schrijft o.a. voor NRC Handelsblad en Onze Wereld.

[p. 21]

beeld Anne-Meike van Willegen