Passionate. Jaargang 11

[p. 6]

[p. 7]

Het noodlot in zijn nieuwste jasje

De nieuwste roman van Hari Kunzru heet Transmission; binnenkort verschijnt de Nederlandse vertaling onder de titel Leela.exe. Na Kunzru's historische debuut The impressionist (2002), dat speelde aan het begin van de twintigste eeuw, komt dit boek als een verrassing. In een taal die zindert van de hypermoderniteit wordt een verhaal verteld over een globaliserende, zich op het internet manifesterende, consumerende, concurrerende en totaal vereenzaamde mensheid. Het is een geslaagde poging de huidige tijdsgeest vast te leggen en te laten zien welke navrante kanten die kent. Kunzru strooit zout in de wonden van de hedendaagse westerse samenleving en dwingt de lezer na te denken over de manier waarop er hier geleefd wordt, waarop hij zelf leeft.

Transmission lijkt zo'n roman waarmee de schrijver de wereld wil veranderen door haar te beschrijven. Elke lezer die zich identificeert met een van de personages en iets herkent in de omgeving waarin zij verkeren, wordt gedwongen om de ellende, de leegheid of de tragiek van zijn eigen bestaan onder ogen te zien. En natuurlijk zullen er weinigen zijn die zeggen: ja, ik ben precies als hoofdpersoon Arjun Mehta en dankzij dit boek weet ik pas hoe zwaar het juk van de multiculturele samenleving op mijn Aziatische schouders drukt. Of: nou moe, lees ik hier iets over een succesvolle zakenman, Guy Swift, die geen mens lijkt te zijn maar een wandelende communicatiemachine. Zo ben ik ook. Verschrikkelijk. Laat ik net als hij mijn leven op de kop zetten. Transmission gaat meer tersluiks te werk. De roman zet de lezer een andere bril op, waardoor zijn beeld van de laatste verworvenheden van de hedendaagse samenleving en zijn eigen rol daarin wordt vervormd. Dit gebeurt doordat de schrijver van het boek als observator met beide benen in de samenleving staat. En doordat hij een missie heeft: hij wíl laten zien dat het niet goed gaat met de wereld. Eenieder die hem daarin wil volgen zal Transmission verslinden. Wie echter de noodklok nog niet heeft horen luiden zal amper begrijpen waar het in dit boek om gaat.

Lachspiegel

Transmission is een sociale satire. Er wordt een moderne levensstijl in te kijk gezet. Het is een meedogenloze lachspiegel voor de volhardende yup die van het leven niet meer verwacht dan geld, succes en parkeerruimte voor zijn BMW 7 serie. Daarbij wordt op teder ironische wijze de culture clash tussen het rijke moderne westen en het arme traditionele oosten geschetst.

Centraal in Transmission staat de uit New Delhi afkomstige computer geek Arjun Mehta. Hij kan alles met computers en houdt daarbij ook nog eens ontzettend van speelfilms. Hij heeft een Hollywood-visie op de Verenigde Staten ontwikkeld en denkt dat hij daar naartoe moet verhuizen om gelukkig te kunnen worden. Silicon Valley is wat hem betreft dé plek, een dagdroomlocatie met overal prachtige vrouwen en de nieuwste speelfilms die al te bekijken zijn op de dag van internationale release. Arjun solliciteert bij een Amerikaans bedrijf dat als uitzendbureau voor computerprogrammeurs fungeert en hij wordt aangenomen. Het duurt even, maar dan krijgt hij een baantje bij het bedrijf Virugenix. Als geboren Indiër blijft hij een outsider die weinig begrijpt van de motieven en de drijfveren van de mensen om hem heen. Zeker als hij de biseksuele Chris leert kennen die op een nacht bij hem op bezoek komt voor een one night stand, waarna ze spoorslags verdwijnt. Arjun is volledig van de kaart.

Tot zijn grote teleurstelling wordt hij enkele dagen later door zijn baas bij Virugenix naar huis gestuurd omdat de economische crisis het bedrijf in gevaar brengt en er personeel moet worden ontslagen; first in, first out. Arjun protesteert, maar er wordt niet naar hem geluisterd. Hij begrijpt er niets meer van. Hij is toch in Amerika? Daar overkomt je iets dergelijks toch niet? Ten einde raad verzint hij een manier om bij Virugenix terug te mogen komen. Hij creëert een virus en stuurt dat de wereld in. Als het virus zich een week later op miljoenen harde schijven heeft genesteld, waaronder die van Virugenix, meldt hij zich bij zijn ex-baas met de mededeling dat hij de oplossing heeft voor het probleem.

Het virus dupeert niet alleen ontelbaar veel computergebruikers in de hele wereld maar ook de Indiase Bollywoodactrice Leela Zahir. Arjun heeft namelijk een filmpje van haar aan het virus gekoppeld zodat ze bij iedereen die het virus downloadt enkele seconden over de monitor danst. Leela is net bezig met een nieuwe Bollywoodfilm en vanuit de media gaan stemmen op dat het virus wel eens een publiciteitsstunt zou kunnen zijn van de productiemaatschappij. Het schaadt Leela's imago op bijna desastreuze wijze.

Een ander personage dat ten onder gaat aan het virus van Arjun is de Londense marketing executive Guy Swift, directeur van het bedrijf *Tomorrow. Swift is rijk, hij ziet er goed uit, hij heeft een bloedmooie vriendin en als je zijn leven overziet kun je daar geen tegenslagen in ontdekken. Swift praat, eet, drinkt en houdt van zijn vriendin zoals een marketing executive dat pleegt te doet. Als de recessie intreedt komen er ineens grote problemen op zijn weg. Er melden zich te weinig opdrachtgevers, de vriendin laat hem in de steek en tot overmaat van ramp wordt ook het computernetwerk van zijn bedrijf getroffen door het virus van Arjun. Het boek raast vervolgens door naar een verrassend mysterieuze ontknoping.

De waan van de dag

Kunzru slaagt erin om het heden te vangen in subliem proza en dat terwijl de eigentijdse geschiedenis voor veel schrijvers moeilijk te temmen materie is. De Amerikaanse schrijver Paul Auster beweerde onlangs in een interview dat hij geen grote romans kende die handelen over belangrijke historische gebeurtenissen en geschreven zijn in dezelfde tijd waarin die gebeurtenissen plaatsvonden. Als voorbeelden noemde hij Oorlog en vrede en The Red Badge of Courage, romans die beide pas verschenen enkele tientallen jaren nadat de oorlogen die erin worden beschreven waren beslecht. Het was voor hem een belangrijke reden om de contemporaine wereldproblematiek niet in zijn boeken te willen verwerken. De dagelijkse werkelijkheid

[p. 8]

is iets voor journalisten, niet voor hem als schrijver van literatuur. Kranten brengen de waan van de dag. Romans gaan over grotere thematieken en de manier waarop die zich manifesteren in het leven van gewone mensen.

Hoewel Austers stelling gemakkelijk is te weerleggen, zit er wel een kern van waarheid in. Is er bijvoorbeeld tussen 1940 en 1945 een onvergetelijke roman over de Tweede Wereldoorlog geschreven, verreweg de belangrijkste historische gebeurtenis in de vorige eeuw? Bij mijn weten niet. En dat terwijl er elk jaar nog steeds tientallen grote en ook minder grote romans verschijnen waarin die oorlog een rol speelt. De kern van waarheid zit hem er waarschijnlijk in dat een schrijver in veel gevallen een zekere afstand nodig heeft om wat er in de werkelijkheid gebeurt te kunnen omvormen tot een verhaal. Met andere woorden: om de geschiedenis te kunnen transformeren tot een historie met een kop en een staart, moet hij eerst weten welke loop die geschiedenis neemt of genomen heeft.

En toch zijn er telkens weer schrijvers zoals Hari Kunzru, die het proberen. Om fictie te maken van een belangrijke gebeurtenis die eigenlijk nog niet tot een einde gekomen is. Om de eigen tijd in beeld te brengen en er iets over te zeggen wat tot veranderingsgezindheid stemt. In de meeste gevallen gaat het om satires, parodieën en pamfletten. De schrijver is boos of teleurgesteld omdat hem of mensen die hij liefheeft onrecht wordt aangedaan. Het gaat dan veelal niet over oorlogen, maar over zaken die bij te stellen lijken, als onderdrukking, uitbuiting en andere vormen van sociaal geweld. De schrijver heeft als missie met zijn boek te bereiken dat er aan de ongerechtigheden een einde komt.

Babyboomgeneratie

Soms leidt dit wel degelijk tot romans die zoveel indruk maken dat ze wereldwijd het denken van mensen in een andere richting sturen. Zo verscheen in 1991 Generation X van Douglas Coupland waarin te lezen valt hoe de twintigers van toen zich probeerden te ontworstelen aan de beklemmende overheersing van de babyboomgeneratie. Het boek kwam als een donderslag bij heldere hemel en gaf de jonge generatie van toen een identiteit. Het beeld dat erin geschetst wordt is niet al te vrolijk. Coupland wilde met het boek laten zien dat er iets helemaal mis was op dat moment. Dat hij inderdaad graag iets wil zien veranderen, is onder meer ook af te leiden uit een uitspraak die hij doet in een interview met Sjoerd de Jong voor NRC Handelsblad op 30 april 1998 naar aanleiding van zijn dan pas verschenen roman Girlfriend in a coma: ‘Het wordt hoog tijd dat mensen zich radicaal engageren met de gemeenschap. Als je slim genoeg bent om de krant te lezen, ben je slim genoeg om zelf na te denken en beter te weten. Dan kunnen we de samenleving misschien ten goede veranderen.’

Voor Generation X gold toen hetzelfde als wat voor Transmission nu geldt. Wie de problematiek die er in het boek werd aangekaart niet herkent, zal met de beste wil van de wereld niet begrijpen waar het verhaal op slaat. In het geval van Generation X komt de gevestigde literatuurkritiek tot op heden veelal niet verder dan dat de roman een verwende en zich vervelende generatie beschrijft, die gebukt gaat onder een gebrek aan idealen. In Nederland kwam men zelfs op de proppen met de ludieke woordspeling Generatie Nix.

Zelfingenomenheid

Een ander voorbeeld van een boek dat de kijk op de wereld van miljoenen mensen veranderde is Les particules élémentaires (Elementaire deeltjes) uit 1998 van Michel Houellebecq. In deze roman wordt de vloer aangeveegd met alles wat de jaren zestig en zeventig aan verworvenheden zouden hebben opgeleverd op een manier die niets te raden over laat. De missie van Houellebecq is duidelijk: hij wil de zelfingenomenheid van de babyboomers een fikse deuk bezorgen. Ze moeten beseffen dat ze de wereld nogal wat schade hebben berokkend en dat ze, in tegenstelling tot wat ze zelf onwankelbaar blijven volhouden, weinig gepresteerd hebben om trots op te zijn. Het zijn de generaties die na hen komen die de veel te hoge rekening betalen van het uit de hand gelopen bevrijdingsfeest. In een interview met Sofie Messeman en Piet de Moor in De Groene Amsterdammer van 25 augustus 1999 zegt Houellebecq, als hij spreekt over de roman: ‘Die jongeren op zoek naar nieuwe spirituele waarden waren enorme sukkels. Ik heb nooit geloofd in het gemeenschapsgevoel waarover de hippies het hebben. Ik ben ervan overtuigd dat het in werkelijkheid nooit heeft bestaan. De beweging was veeleer een poging om de sociale en familiale kluisters te breken, wat overigens uitstekend is gelukt. Maar alle romantiseringen van de beweging ten spijt, arme hippies hebben nooit bestaan.’

Les particules élémentaires werd net als Generation X enkel en alleen door wie het malheur herkende begrepen. Anderen betichtten in al hun onschuld Houellebecq van sympathieën met de fatalistische denkwerelden van zijn personages en uitten vermoedens dat we hier te maken hadden met een levensgevaarlijke fascist met bijbehorende antisemitische trekjes. Vooral het verontwaardigde onbegrip bij veel voormalige exegeten van de flower power-beweging zorgde voor talloos veel verhitte discussies in de Franse media. Ze werkten er onbewust aan mee dat Les particules élémentaires meer stof deed opwaaien dan enige andere roman in jaren had kunnen doen.

Schrijvers met een missie

Dat boeken de wereld kunnen veranderen door haar te beschrijven is misschien nog beter te zien in de negentiende eeuw. Ook toen waren er schrijvers met een missie die boeken schreven over misstanden in de wereld. In Nederland hebben we als beste voorbeeld Max Havelaar van Multatuli. Het boek verscheen in 1860 en is geschreven als aanklacht tegen het feit dat door het Indische inlandse bestuur in naam van Koning Willem III in voormalig Nederlands-Indië meer dan dertig miljoen onderdanen werden mishandeld en uitgezogen. Dat Eduard Douwes Dekker ofwel Multatuli een missie had, mag eruit blijken dat hij halverwege de jaren vijftig al een officiële aanklacht tegen het inlandse bestuur in verband met machtsmisbruik en afpersing indiende.

In Amerika was het Uncle Tom's cabin uit 1852 van Harriet Beecher Stow die menigeen uit zijn schommelstoel deed komen om het op te nemen voor de medemens. In deze roman wordt beschreven onder wat voor ellendige omstandigheden de negerslaven in het zuiden van de Verenigde Staten leefden. Ook Beecher Stowe had een missie. Ze werd

[p. 9]

ervan beschuldigd in haar boek te hebben gegeneraliseerd en een overdreven beeld te hebben gegeven en stelde daarom als reactie een jaar later A key to uncle Tom's cabin samen waarin ze de feitelijke achtergrond van haar boek gaf. Later schreef ze bovendien nog een boek waarin ze de demoraliserende uitwerking van de slavernij op de blanken aan de orde stelde.

Doorgevoerd individualisme

Terug naar Transmission. Zal deze roman de geschiedenis ingaan als een boek dat de wereld veranderde? Het is bijzonder virtuoos geschreven; de schrijver heeft een prachtig talig tableau vivant van onze eigen tijd gemaakt. Zonder twijfel is deze roman ook een pakkend pamflet dat zich keert tegen een samenleving waarin steeds verder doorgevoerd individualisme mensen uitholt tot eenzame kickjunks die zijn overgeleverd aan hun eigen idealenloze wereldbeeld. Er wordt stelling genomen in het boek; de schrijver laat zien dat het zo niet langer kan. We moeten zorgen dat het ophoudt. En die boodschap komt over.

Maar dan ga je als lezer op zoek naar waar het dan wel naartoe zou moeten. Waar kloppen we aan? Wie zijn het die al deze treurnis veroorzaken? Waarmee is al deze ellende begonnen? Waar zitten ze, de slavenhouders, de Droogstoppels, de babyboomers en de overjarige hippies? En dan zie je ineens dat er in Transmission wel boosdoeners te vinden zijn, maar dat die niet kunnen worden aangeklaagd, omdat ook deze boosdoeners slachtoffer zijn van andere boosdoeners, die op hun beurt slachtoffer zijn van weer andere boosdoeners. Achter elk kwaad gaat de onschuld schuil. Wat deze roman dientengevolge niet heeft is een luidkeels j'accuse. Er is niemand die hoeft te veinzen dat hij de roman niet begrijpt. Er is geen reden om Kunzru te betichten van politiek incorrecte ideeën.

Het boek geeft weer hoe het noodlot toeslaat, in zijn nieuwste jasje, en het ziet er, zoals dat bij het noodlot nou eenmaal gaat, naar uit dat niemand er iets tegen kan ondernemen. Dit maakt dat Transmission een bijzondere sombere ondertoon heeft die nog lang zal blijven resoneren als de luchtige humoristische passages die dit boek eveneens kenmerken allang zijn weggestorven. Als dit boek iets in de wereld zal veranderen, dan zal het die resonerende ondertoon zijn die dat teweeg brengt. ■

Ronald Ohlsen (1968) publiceerde verhalen en gedichten onder meer in Passionate, Propria Cures en Parmentier en in tientallen bloemlezingen. Dit jaar gingen er twee nieuwe toneelstukken van zijn hand in première. Ohlsen schreef twee romans en zijn eerste dichtbundel is in de maak.

foto Mathieu Keuter