Passionate. Jaargang 11

[p. 40]

Maarten Das
Hollywood-waaghals boven het maaiveld

illustratie Mai©

‘It's alive ... het soort van flop dat men graag inruilt voor een dozijn of wat van die fletse, afgewogen, voorspelbare kassuccessen ... aanstootgevend ... sleurt je mee als een vloedgolf, maakt je draaierig van ergernis, en dwingt tot tegenstrijdige reacties.’ (Los Angeles Times, 31 augustus 1985, over Flesh + Blood)

Zoals de films van Paul Verhoeven inhoudelijk gekenmerkt worden door tegenstellingen en extremen, zo is het met de ontvangst ervan bij pers en publiek niet anders. Held en vijand, maker van klassiekers en rellen, enfant terrible en wonderkind. Steeds opnieuw zorgen zijn films voor ophef en bewondering, en steeds opnieuw lijkt de kloof daartussen welhaast zo

[p. 41]

weids als de Atlantische Oceaan.

Want als er één constante valt aan te wijzen in de kritieken die Verhoeven in al die jaren ten deel zijn gevallen, is het wel de spanning tussen een Nederlandse en een Amerikaanse manier van denken over, kijken naar, en beoordelen van cinematografische kunst. De Volkskrant herkent in Verhoeven al ten tijde van Soldaat van Oranje een filmer voor wie Nederland (als thuisbasis, maar ook als thema) eigenlijk te klein en te beperkt is. Diezelfde film wordt niet toevallig in de VS als een ‘voortreffelijk epos ... barstensvol met karakter, avontuur, morele dilemma's, en spitse humor’ verwelkomd, terwijl men in Nederland vooral schimpt dat Verhoeven ‘bewust [heeft] gekozen voor de voorkeur van het grootste deel van het tegenwoordige bioscooppubliek’, en dat zijn regie ‘voorspelbaar’ zou zijn. Ook zijn daaropvolgende film Spetters wist zich in Nederland verzekerd van felle kritiek, in termen als ‘zinloos geweld’ en ‘fascistoïde aandoend ... amusement’. De New York Times echter zag er een ‘actualisering van de Nederlandse cinema’ in, en de Herald Examiner sprak van ‘Holland's One Man Wave’.

Met de ‘parade van grofheden’ die Verhoeven ons liet zien in Flesh + Blood werd de tegenstelling tussen Nederland en de VS dieper en dieper: alleen het NRC Handelsblad erkende dat de film de ‘beperkingen van het Hollands binnenkamerdrama [had] overschreden’, trok parallellen met Brian DePalma en George Romero en prees het ‘vernuft’ en de ‘intelligentie’ van de rolprent. Alle overige recensies waren vernietigend. Het werd zijn laatste in Europa gemaakte film; de tijd was gekomen om te verhuizen naar Amerika, waar de kranten bol hadden gestaan van de loftuitingen (‘mythische schoonheid’, ‘rauwe, instinctieve kracht’) en hij al in de traditie van legendes als John Ford en Akira Kurosawa was geplaatst.

Het was de afstand die Nederland van de VS scheidde die hem hier, als waaghals boven het maaiveld, was opgebroken. Het was diezelfde afstand die nodig zou zijn voor filmkijkend Nederland om hem uiteindelijk op waarde te schatten, naar precies dezelfde maatstaven die men hanteerde voor films van Amerikaanse makelij. Verhoevens overzeese debuut, RoboCop, kon hier rekenen op een verrassend warm onthaal: ‘voortreffelijk gemaakt (...) zeer Amerikaans’, een ‘vitale uiting van wat Hollywood nog steeds vermag’. En: ‘door het geweld heen kan Verhoeven, sterker dan voorheen, de gevoeligheid kwijt waarop hij altijd zo graag wijst’.

Schadelijke invloed

Toch betekende de oversteek naar het land van de onbegrensde mogelijkheden voor Verhoeven niet het einde van de vele controverses (rond seks, geweld, of beide) die hem al in Nederland achtervolgden. Turks fruit was geweigerd door de jury van het filmfestival in Cannes en bestreden door het Vrouwen Bevrijdings Front, homoseksuelen hadden Verhoeven ten tijde van Spetters in een uitzending bij Sonja Barend gepoogd met lippenstift te besmeuren, en men had de oprichting van een nieuwe actiegroep (Nationale Anti Spetters Actie) meegemaakt. In de VS ging het er wellicht minder rigoureus aan toe, maar ook daar werd Verhoeven (‘the splashiest misanthrope of Hollywood’) van tijd tot tijd geen rust gegund. Na zijn bijzonder succesvolle entree in de Amerikaanse cinema, werd zijn tweede aldaar geschoten film, Total recall, al snel het brandpunt van een bredere discussie over de vermeende schadelijke invloed van populaire cultuur op de bevolking. Fanatiek christelijk journalist Michael Medved voerde in zijn polemiek ‘Hollywood versus America’ Verhoeven aan als één van de meest vooraanstaande exponenten van Hollywoods groeiende neiging ‘kinderen te bederven’.

De filmmaker is zo vaak het doelwit van zulke beschuldigingen, dat hij regelmatig voor lezingen over dit onderwerp wordt uitgenodigd. Op zijn minst scherpzinnig te noemen is zijn gewoonte op deze gelegenheden het volgende citaat voor te lezen: ‘Kunst die niet per definitie uitgaat van de vreugdevolle, met hart en ziel beleefde verheffing van de brede en gezonde lagen van het volk, kan niet getolereerd worden’. Met als gevolg dat zijn gehoor welwillend mee knikt met deze woorden. Tot de auteur wordt onthuld: Adolf Hitler. Ook fascistische neigingen zijn Verhoeven meer dan eens verweten; het sterkst werd deze kritiek geuit op Starship Troopers, een film die internationaal grote verdeeldheid zaaide. Bewonderaars prezen de harde, cynische boodschap over machtsstrijd en oorlog, alsmede de onophoudelijke actie, criticasters verwierpen deze juist omwille van een gebrek aan diepgang.

Een zelfde lot is overigens menig Verhoeven-film beschoren: Spetters, Flesh + Blood, Total recall, allen kregen ze het verwijt een gebrek aan inhoud te hebben gecompenseerd met een overdaad aan actie en geweld. Ook Basic instinct was wegens de heftige protesten van lesbische groeperingen in de VS al vanaf de opnamen een echte Verhoeven, hoewel de pers ditmaal opvallend rustig bleef en de protes-

[p. 42]

tanten eraan herinnerde dat ook de heteroseksuele personages in deze film als immoreel en opportunistisch werden voorgesteld. Het creëren van controverses en maatschappelijke debatten is een factor die de grenzen tussen een Nederlandse en een Amerikaanse visie op (Verhoevens) cinema overschrijdt. Een factor die - op zijn Verhoevens - raakt aan grenzen overstijgende morele waarden.

Geen auteur

Zodra in ons land echt enthousiast wordt geschreven door de dames en heren journalisten, is het niet zelden omdat de film (volgens maker én kijker) in dienst staat van een sterk verhaal. Reve-verfilming De vierde man is wat dat betreft exemplarisch: recensenten struikelden bijna over elkaar heen om de ‘hechte constructie’, het ‘hechte scenario’ en de ‘trefzekere en psychologisch verantwoorde spelregie’ te roemen. Geen wonder dat een dergelijke jubelzang met name in Nederland weerklonk, aangezien Verhoeven zich in ons land altijd heeft moeten verdedigen tegenover de aantijging dat hij geen auteur zou zijn.

In 1974 verscheen in tijdschrift De revisor (onder het thema Literatuur en Film) een discussie tussen onder anderen filmcriticus Peter van Bueren, scenarist/criticus Jan Blokker en Paul Verhoeven. Onderwerp van gesprek was het in 1973 verschenen Turks fruit, maar spitste zich gaandeweg (in een groeiend grimmige toon) toe op Verhoeven als filmer, of eerder gezegd ‘meer een ver-filmer dan filmer in de zin van iemand die uit zijn eigen fantasie aan het toveren gaat’ (aldus Van Bueren). Met deze laatste categorie worden dan met name de kunstfilmers bedoeld, waar Verhoeven niet alleen niet bij hoort, maar waartegen hij zich ook fel zal blijven keren. Blokker: ‘Het komt er toch op neer dat jij inderdaad niet het type bent van wat met een ouderwets woord “auteur” genoemd werd’. Pas bij De vierde man, bijna tien jaar later, zou men spreken van een ‘gezond evenwicht tussen filmkunst en filmamusement’.

In dit licht trouwens saillant te noemen: voor de legendarische flop Showgirls (die een Raspberry Award in de wacht sleepte voor ‘slechtste film van het jaar’ en zelfs weermannen in de VS noopte tot sarcastische sneren) gold dat men er in Nederland ‘voorzichtig, maar met trots een onbegrepen auteur’ in herkende. Patriottistische bescherming tegen een spervuur aan verwijten? Wie het weet mag het zeggen. Feit is wel dat deze film in zoverre een trendbreuk was voor Verhoeven dat het publiek en masse thuisbleef, in plaats van lange rijen voor de bioscoopkassa's te vormen, zoals men bij de vaak bovengemiddeld kostbare Verhoeven-films gewend was.

Want dat Verhoeven een entertainer, een publieksfilmer bij uitstek is, staat buiten kijf - alle controverses en hardvochtigheden ten spijt. Van Turks fruit tot Basic instinct, de kijkers aten uit de hand van de man die zovelen tegen zich in het harnas joeg. Overigens een eigenschap die met regelmaat door de recensenten juist als allesbehalve positief is gekenschetst: Verhoevens vermeende gebrek aan ‘wortels’ en een ‘wereldbeschouwing’ zou volgens hen te wijten zijn aan 's mans hardnekkige neiging om voor de ‘te gemakkelijke succesformule’ te kiezen.

Tegenstrijdige reacties

Maar is het echt zo simpel? Ook hier is tegenstrijdigheid een sleutelwoord. Immers: met regelmaat wordt Verhoeven een cynicus genoemd, een kunstenaar met een bijzonder zwartgallig mensbeeld. De verhitte verdeeldheid die zijn films zaaien lijkt vaak zowel motor als struikelblok van het succes ervan. Als Verhoeven keer op keer zo'n keiharde visie neerzet op de mens in al zijn laag-bij-de-grondse, op macht beluste, dierlijke verwerpelijkheid, is het dan niet volkomen logisch dat mensen zich tegen hem keren? Zijn meest recente films (vanaf Showgirls) werden steeds minder goed bezocht en besproken, teken aan de wand dat expliciet realisme met een boodschap géén optelsom voor succes hoeft te zijn.

Voor wie verder kijkt dan de speren in het lijf van een huurling in Flesh + Blood lang zijn, valt er niet aan te ontkomen dat Verhoevens boodschap steevast een pikzwarte is. Voor wie dat niet doet valt er nog altijd meer dan genoeg te beleven, en dat is precies de eeuwige tweestrijd in de ontvangst van al zijn films. Is een Verhoeven-film voor de één een flinterdun cinematografisch equivalent van fast food, een ander ziet er een niet serieus te nemen aanval op onze menselijke waardigheid in. En op beide niveaus wekt deze hardheid, deze grofheid wrevel, woede en verwarring. Maar - laten we wel wezen - evengoed erkenning, bewondering, prijzen. Kortom: tegenstrijdige reacties.

Hollywood heeft inmiddels afscheid genomen van haar Hollandse zoon. De cirkel is rond, de dialectiek duurt voort. Het maaiveld is met de jaren wat bijgepunt hier en daar, maar echt gekortwiekt? De tijd zal het leren, maar wat pers en publiek ook beweren: de kassa heeft het laatste woord.

[p. 43]

[advertentie]