Passionate. Jaargang 10

[p. 6]

Verborgen kamers
Motieven in de gothic novel
Rosemarie Buikema

Maar toen het deurtje open was, schrok zij zich bijkans dood. De vloer lag vol met bloed [...] Aan de muur hing zij aan zij, een rijtje vrouwenlijken. [...] de hoofden afgehouwen. (Versie Blauwbaard Walter Crane, 1981)

De term gothic novel stamt uit de 18e eeuw. Over het algemeen wordt gothic gezien als een reactie op de rationaliteit van de Verlichting. Gothic geeft vorm aan de nooit aflatende hang naar het duistere, het onverklaarbare, het verlangen naar de dingen die niet mogen en die onderdrukt worden.

In de literatuur kreeg deze hang naar het donkere door de eeuwen heen vorm in boeken als Blauwbaard (Perrault, 1697) al sprak men toen nog niet van gothic novels, in Jane Eyre (Charlotte Brontë, 1847) en Het hemelse gerecht (Renate Dorrestein, 1991). De gothic novel is eigenlijk nooit verdwenen en steekt met regelmaat de kop weer op. Het is dan ook zeker niet toevallig dat Jane Eyre aan Blauwbaard denkt wanneer zij door de vertrekken van Thornfield Hall dwaalt, en dat in Dorresteins gothic vertelling Het hemelse gerecht een exemplaar van Brontës Jane Eyre achteloos op de trap naar de zolder slingert.

De setting van gothic novels bestaat traditioneel uit een afgelegen huis en een wild, bedreigend landschap. Vaak is dit huis letterlijk een overblijfsel uit de Middeleeuwen: een vervallen kasteel vol met verborgen kamers en geheime gangen.

Op de plaats waar het verhaal zich afspeelt, dreigt wanorde en geweld. Het geheim moet verborgen blijven, maar is toch voelbaar in de actualiteit. Op deze manier verstoort het de gevestigde orde. Het grote gothic geheim kan verschillende vormen aannemen: geluiden, geestverschijningen, dubbelgangers, vreemde spiegelbeelden. Het gotieke toont de andere kant van de medaille, het irrationele, het immorele en het fantastische en overschrijdt daarmee verschillende grenzen: binnen-buiten, menselijk-dierlijk, lichaam-geest, droom-werkelijkheid. De concrete angsten die worden opgeroepen kunnen betrekking hebben op verschillende veranderende contexten tegelijkertijd. Denk hierbij aan politieke revoluties, industrialisatie, verstedelijking, wetenschappelijke ontdekkingen, dekolonisatie, maar ook verschuiving van de seksuele moraal en manvrouwverhoudingen.

De hoofdrolspelers van de gothic wereld zijn altijd verwikkeld in een of ander machtsspel en kunnen verdeeld worden in machtsuitoefenaars (degenen die leed toebrengen) en onderworpenen (degenen die leed aangedaan wordt). Het gothic huis kan gezien worden als een medeplichtige aan de instandhouding van die verhoudingen.

Taboes van een dominante cultuur

Een schoolvoorbeeld van een huis waarin niet alleen onheil en geweld dreigen maar dat ook als plek welhaast een speler wordt in het gotieke machtsspel, vinden we in het beroemde sprookje Blauwbaard. Hoewel dit sprookje stamt uit een tijd ver voordat de term ‘gothic’ werd gebruikt en de traditie werd gevestigd, is het een voorbeeld van een gothic verhaal en kan het heel goed als voorloper van de traditie gezien worden.

In Blauwbaard wordt een jonge heldin verleid om met een welgestelde, maar onaantrekkelijke markies (zijn blauwe baard jaagt elk meisje schrik aan) in het huwelijk te treden. Zij zwicht voor zijn welstanden de perspectieven die zich daarmee voor haar openen. Al gauw na het huwelijk wordt de kersverse echtgenoot plotseling weggeroepen. Voor hij gaat, geeft hij zijn jonge bruid een sleutelbos met daaraan alle sleutels

[p. 7]

van de vertrekken in het huis. Zij mag gaan en staan waar zij wil, met één uitzondering. Er is één kamer die zij niet mag betreden, doet zij dit wel dan zal de markies haar straffen op een verschrikkelijke maar niet nader gespecificeerde manier. Uiteraard vraagt de jonge bruid zich af wat haar man voor haar heeft te verbergen. Hij heeft zijn hielen dan ook nog niet gelicht of zij gaat op onderzoek uit. De geheime kamer blijkt de lijken te bevatten van Blauwbaards eerdere echtgenotes, die kennelijk, evenals de jonge bruid, Blauwbaards wet hebben getrotseerd. Als de vrouw de geheime kamer weer wil sluiten, begint de sleutel te bloeden en laat sporen na in het slot. Bij zijn terugkomst controleert Blauwbaard zijn vesting en constateert ogenblikkelijk dat ook zijn huidige vrouw zijn gebod heeft overtreden: ze zal worden onthoofd. In de tijd echter dat de heldin bij haar wrede echtgenoot een vlammend betoog voor haar leven houdt, arriveren haar broers en doden de markies.

Het huis van Blauwbaard, een typische gothic plek, kunnen we lezen als het symbool van zijn sociale en culturele macht, de letterlijke voorwaarde voor de ontwikkeling van de plot. Hoewel Blauwbaard onaantrekkelijk en onaardig is, lukt het hem toch om vrouwen aan zich te binden door hen een plaats in zijn aanlokkelijke huis aan te bieden. Blauwbaards huis belooft de jonge heldin materiële vrijheid en vooruitgang, maar stelt haar tegelijkertijd de wet. De hierin besloten paradox wordt nog eens geconcretiseerd door de aanwezigheid en de inhoud van een verboden kamer. Iedere overschrijding van de haar toebedeelde rol en plaats, zal de vrouw met uitsluiting en/of de dood moeten bekopen. Het sprookje van Blauwbaard introduceert het gothieke ingrediënt van de ‘verborgen kamer’ en, daaraan verbonden, de grenzen, de verboden en taboes van een dominante cultuur. Daarmee wordt al meteen iets duidelijk van de aantrekkingskracht die het genre van de gothic novel uitoefent op feministische cultuurcritici, vrouwelijke lezers en vrouwelijke auteurs.

Streven naar beheersing

Het is begrijpelijk dat een auteur als Renate Dorrestein in de gothic novel een vervoersmiddel heeft gevonden om de grenzen van cultureel aanvaarde genderverhoudingen, familie- en gezinsrelaties over te steken. De ambivalentie van het gothic huis als toevluchtsoord en gevangenis, een plek van geborgenheid èn bedreiging, wordt breed uitgesponnen in bijna al haar romans.

Zo ook in Ontaarde moeders (1992), waarin de inkleding van het begrip ruimte het hoofdbestanddeel vormt van het boek. Het levensverhaal van de diverse personages kan worden afgelezen uit hoe ze in de ruimte staan. Sommige personages reizen, vliegen en genieten van vergezichten met wijde vlakten en hoge berghellingen. Anderen zijn aan huis gekluisterd en kunnen letterlijk alleen maar naar binnen kijken. Slechts één personage slaagt erin om tot het einde toe mobiel te blijven. Dit is Bonnie: zij heeft geen huis. Het verhaal komt op gang doordat de twee hoofdpersonen, vader Zwier en zijn elfjarige dochter Maryemma, komen aanvliegen vanuit Nairobi om vervolgens als gevallen engelen af te dalen in een onbetekenend dorpje in Twente. Daar worden ze uiteraard gevangen in de beklemming van de huiselijke kring. Het tweetal komt tijdens de kerstdagen aan in de drogisterij van een zekere Gert Balm, een typische gothic setting die barst van de betekenislagen. Deze locatie heeft twee kanten die niet goed met elkaar rijmen. Aan de voorkant van de drogisterij bevindt zich de etalage, die letterlijk en figuurlijk staat voor verlichting en moderniteit. De uitgestalde artikelen, goed zichtbaar dankzij het schijnsel van de feestverlichting, staan allen in dienst van het typisch moderne streven naar beheersing van zowel ons huis als ons lichaam. De etalage is gevuld met boenmiddelen, bruistabletten, cosmetica, afslankmiddelen, tandpasta's, shampoos, et cetera. Alles wat kan helpen om de vervuiling, de gebreken, de ontbinding en het bederf van huis en lichaam tegen te gaan.

De inrichting van de drogisterij verraadt echter eveneens dat het moderne licht nauwelijks opgewassen is tegen de prehistorische duisternis. Wie doorloopt naar de ruimte achter de winkel komt terecht in een benauwd, schemerachtig woonhuis. Hier zetelt Balms echtgenote Meijken, een dikke vrouw van 250

[p. 8]

kilo. Zij kan zich door haar overgewicht amper bewegen en komt het huis niet meer uit. Meijken wordt geportretteerd in dierlijke en prehistorische termen. Zij koestert de gewoonte om zich in haar stoel over te geven aan de sluimer die past bij het halfduister van haar woonkamer, ‘gelijk een nijlpaard in een modderpoel’ en haar uitpuilende, als het ware permanent zwangere lichaam doet denken aan een prehistorische vruchtbaarheidsgodin. De drogisterij verbergt Meijken en Meijken verbergt het familiegeheim achter de muren van haar vetmassa's.

Iedereen heeft zo zijn eigen plek in de drogisterij. Gert bewaakt de voorkanten betreedt buiten winkeltijden regelmatig de kelder, waar hij werkt aan een geheimzinnig project. Meijken gaat een enkele keer naar zolder en verkeert verder in het achterhuis, waar ze nagenoeg volledig is afgeschermd van de buitenwereld.

Onderwijl neemt Maryemma noodgedwongen haar intrek in een vakantiehuisje, de enige verblijfplaats die haar vader tijdens de drukte van de winterse feestdagen nog wist te bemachtigen. Het schouwspel van één enkel verlicht huisje middenin een volslagen verlaten kampeerterrein is de zoveelste hint naar zwak licht dat niet is opgewassen tegen de duisternis. Het vakantiehuisje, Doornroosje (!) genaamd, lijkt in al zijn kneuterigheid sprekend op het benauwende poppenhuis dat Gert Balm in zijn kelder voor zijn nichtje in elkaar knutselt als een bange vooruitblik van wat haar als meisje en vrouw te wachten staat: opgesloten worden in een bestaan van baren en zogen.

De talrijke spiegelingen van zowel ruimtes als gebeurtenissen in Ontaarde moeders sorteren een uitgesproken unheimisch effect. De vele verdubbelingen drukken uit dat je niet meer kunt ontsnappen als je je eenmaal hebt begeven binnen de tovercirkel van de huiselijke kring, overal stuit je op de eindeloze herhaling van hetzelfde. De drogisterij, het poppenhuis, het zomerhuisje Doornroosje, ze spiegelen elkaar. Overal raken vrouwen door hun moederrol aan huis gekluisterd. Tegen het moderne vooruitgangsgeloof in laten gothic vertellingen zien hoede geschiedenis zichzelf herhaalt.

In het universum van Dorrestein is het moederschap per definitie monsterlijk. Vrouwen hebben immers maar twee opties: schikken of verzet. Meijken bijvoorbeeld schikt zich. Dit leidt tot zoveel frustratie dat zij uiteindelijk op gewelddadige wijze de rekening met haar moeder vereffent. Maryemma's moeder

Helga Ruebsamen

schikt zich niet. Maar in haar geval zijn de gevolgen evenzogoed gruwelijk en gewelddadig. Er is dus geen uitweg in Dorresteins gothic universum: het moederschap leidt hoe dan ook tot ontaarding. De titel ‘Ontaarde moeders’ is in feite dan ook een pleonasme.

Wet van eenduidigheid

Ook de taferelen die een andere bestselling Nederlandse vrouwelijke auteur, Helga Ruebsamen, in haar werk ten tonele voert, bestaan zonder uitzondering uit spanning tussen dominante normen en taboes. De twaalfjarige Nora, ik-verteller in het door gothic conventies gestructureerde verhaal ‘De Panter van Piet’, ondervindt aan den lijve dat de orde en de regelmaat van het milieu waarin zij opgroeit slechts bestaan bij de gratie van repressie en dwang. Zij wordt gefascineerd door een buurman genaamd Piet. Deze Piet is een kleurrijk figuur die uit een andere wereld lijkt te komen dan de uniforme burgerlijke cultuur waarin Nora opgroeit. Piet is een ordeverstoorder die graag opschept over de panter die hij thuis heeft. Als ongenode gast op feesten en partijen, in buurtwinkels en gewoon op straat, strooit hij verhalen rond die de aanwezigen het schaamrood naar de kaken jagen, maar die door Nora gretig worden opgeslagen. Gaandeweg komt zij erachter dat deze panter van Piet waarschijnlijk geen dier is, maar een menselijk wezen. Een vrouw nog wel.

Nora's neiging om haar door hormonen en volwassenheid belaagde meisjeslichaam te verbergen strookt niet met de Wassenaarse mores, die erop zijn gericht de vlekkeloosheid van het bestaan te etaleren. De alomtegenwoordige liniaalrechte ligusterhagen gunnen iedere voorbijganger een blik op de huizen, die op hun beurt voornamelijk lijken te fungeren als de belichaming van ondubbelzinnige wellevendheid. Deze ongeschreven wet van eenduidig-

[p. 9]

heid geldt uiteraard niet voor het huis van Piet. Piet bewoont een afgelegen villa. Het huis is omringd door bomen, struiken en zelfs door een hek met zwarte tralies.

Nieuwsgierig als Nora is, verstopt ze zich op een dag in het struikgewas om een glimp van de onbekende wereld op te vangen. Deze positie, kijken zonder gezien te worden, is de positie waarin de gothic heldin dikwijls de voor haar zo cruciale kennis vergaart. Ook Blauwbaards bruid probeert ongemerkt te zien te krijgen wat niet voor haar ogen bestemd, maar wel degelijk lotsbepalend is. Omdat het begint te onweren, wordt. Nora door een vrouw op het balkon naar binnen gewenkt. Zij blijkt de Panter te zijn. De Panter stelt voor dat Nora haar natte kleren uittrekt om te drogen, maar daar piekert zij uiteraard niet over. Ook goed, is de reactie van de Panter, wij leven hier in vrijheid.

De kennismaking betovert Nora dermate dat zij bezoeken aan de villa blijft brengen. Er blijken nog meer mensen in het huis te wonen. In tegenstelling tot de volwassenen die bij Nora's ouders op visite komen, onderscheiden de bewoners van het huis van Piet zich op kleurrijke wijze van elkaar. Ze gaan gehuld in de meest fantastische gewaden. Ze dragen ook wel eens helemaal niks, en zodoende heeft Nora ontdekt dat de vrouwen aan hetzelfde euvel lijden als haar eigen veranderende lichaam. Zij beschouwt hen daarom als haar eigenlijke familie, een groep ongelijksoortige, beestachtige individuen waarmee zij zich identificeert.

Na verloop van tijd begrijpt Nora dat het's nachts nog mooier moet zijn bij de villa, als er fonteinen bruisen en de lampionnen zijn aangestoken. Wanneer ze verzucht dat ze dat ook wel eens zou willen meemaken, valt er een eigenaardige stilte en zegt de Panter dat Nora maar blij moet zijn dat zij een dagvlinder is. Maar Nora wil geen dagvlinder zijn.

Als Nora's beide ouders allebei weg moeten, ziet Nora haar kans schoon om de nacht van de Panter en haar vriendinnen te verkennen. Door een kier in het gordijn lukt het Nora iets waar te nemen. Ze gelooft echter haar ogen niet. Ze ziet een genoeglijk samenzijn van de Wassenaarse notabelen en de schaars geklede vrouwen van Piet. Nog nooit heeft ze al die saaie mannen, de dokter en haar eigen vader incluis, zo vrolijk in het rond zien dartelen en dat nog wel in hun sokophouders en met dikke blote buiken. Het ergste is echter dat de Panter en haar vriendinnen 's nachts deze mannen met dezelfde liefkozende gebaren benaderen als waarmee ze overdag Nora's vertrouwen gewonnen hebben.

Woedend en wanhopig gooit Nora de als tuinornament dienstdoende kikker door een ruit naar binnen om de dames en heren te herinneren aan de eigenlijke identiteit van de zich als prinsen gedragende burgermannen. Gealarmeerd door het tumult komen de Panter en Piet de tuin in snellen. Als ze Nora in het donker herkennen, proberen ze haar tot bedaren te brengen. Nora echter haalt met uitgeslagen klauwen naar de Panter uit. Als de Panter dan geen echte panter is, zal Nora die rol maar op zich nemen. Ze vlucht vervolgens het donker in en laat de bewoners van de villa en hun bezoekers onthutst achter. Wat de nacht Nora heeft geopenbaard, bevalt haar niet. Nu kan ze alleen nog maar in haar fantasie vluchten.

Aangewezen op fantasie

In ‘De Panter van Piet’ heeft Nora tevergeefs gezocht naar een ‘elders’, een plaats waar zij zich kan onttrekken aan de wetten van de symbolische orde, een orde die haar vrijheid, haar perspectief op een zelfverkozen identiteit, beperkt. Het huis, de traditioneel beschutte en door vrouwen bestierde plek, herbergt ook hier voor de vrouwelijke heldin ondoorgrondelijke gevaren. In haar ouderlijk huis regeert niet, zoals gedacht, uitsluitend het zichtbare dagleven. Dat zichtbare leven immers, zo blijkt in de bewuste nacht, is gebaseerd op het angstvallig verzwijgen van subversieve krachten als chaos en lust. Het begeerde leven in het vreemde huis daarentegen is ook weer niet zo vreemd, want daar onderwerpen haar vriendinnen zich aan de verlangens van de heren, aan wier regime Nora dacht zich juist middels haar identificatie met de nachtvlinders te kunnen onttrekken.

Zowel de vrouwen van Blauwbaard als Nora, Meijken en Maryemma ondervinden dat geboden en verboden van voornamelijk mannen hen in een passieve, afgeleide positie manoeuvreren. Zij zijn blijvend aangewezen op hun fantasie om zichtte krijgen op een werkelijkheid die henzelf en hun vrijheden respecteert. De manier waarop deze fantasie in verschillende gedaantes in de literatuur blijft terugkomen, geeft uiting aan de werkelijkheidsbeleving van vrouwelijke lezers en auteurs. En met deze sleutel in de hand gaan er plotseling onvermoede kelderdeuren open in een eeuwenoude bibliotheek. Stap eens over die drempel. Het is net als met goede wijn: de beste boeken worden in duisternis bewaard. Sluimerend, om wakker gekust te worden.