Passionate. Jaargang 10

[p. 6]

Het multimediale Gesamtkuntswerk
Ronald Ohlsen

‘Het klinkt allemaal alsof het wat ziekelijks is, maar het is wat ik me voorstel van wat de Fransen een homme des [sic] lettres noemen. Het verbaast mij dat andere mensen zich niet op meer gebieden wagen. Alleen maar schrijven is heel slecht voor de ruggengraat en veel vrolijker word je er ook niet van.’ Fragment uit ‘Een speelse geest, Hugo Claus over zijn toneelwerk’, uit: Bulkboek Literatuurkrant, najaar 1985.

Schrijvers en dichters die ook nog een ander kunstje beheersen lopen een risico. De mogelijkheid bestaat dat de ene kunstvorm de andere gaat overheersen, wegdrukken of zelfs uitbannen. Publiek en critici hebben maar al te vaak moeite met creatieve geesten die over meerdere talenten beschikken. Ze worden gewantrouwd, die schilderende schrijvers, schrijvende rockzangers, dichtende pianisten en beeldhouwende poëten. En waarom eigenlijk? Staan we niet aan de vooravond van een interdisciplinaire en multimediale cultuuromslag waarin juist zij zouden moeten uitblinken?

Toen de mensheid zich net had losgesparteld uit het zompige moeras van de middeleeuwen, was het beeld dat hij van zichzelf had beduidend minder rigide dan nu het geval is. Dat wordt bijvoorbeeld duidelijk als men de opvattingen over het kunstenaarschap van toen vergelijkt met die van nu. ‘Een mens kan alles worden wat hij wil,’ beweerde de Italiaan Leon Battista Alberti in de eerste helft van de 15e eeuw.

Zelf was hij schilder, dichter, wetenschapper, wiskundige, architect en zeer deskundig op het terrein van de klassieken. Daarbij kon hij ook nog eens heel verdienstelijk paardrijden, worstelen, hardlopen en speerwerpen. Hij werd geboren in Florence in 1404 en stierf in diezelfde plaats in het jaar 1472. Hij schreef de boeken De re aedificatoria libri X (over architectuur) en Della pittura (over schilderkunst), waarin hij de resultaten van zijn studie naar de wetten van het perspectief opschreef. Alberti was verder betrokken bij het ontwerpen van het Palazzo Rucellaï, de vernieuwing van de Santa Maria Novella en de verbouwing van de SS. Annunziata in zijn geboortestad. Een echte homo universalis was hij, één van de eersten.

In 1452, toen Alberti al tegen de vijftig liep, werd in het Toscaanse Vinci de notariszoon Leonardo geboren. Dit onnavolgbare wonderkind bleek al snel een onstilbare honger naar kennis te hebben. Bovendien kon hij prachtige dingen maken, met verf, uit steen, in woord en geschrift. Leonardo da Vinci verdiepte zich in de architectuur, de beeldhouwkunst, de mechanica, de muziekleer en de natuurwetenschappen. Op al deze terreinen kwam hij met vernieuwende en verrassende ideeën die hun tijd vaak ver vooruit waren. Hij werd de grote held van zijn dagen. Als de geniaalste homo universalis zette hij een trend die pas uitdoofde in 1832 met de dood van Wolfgang von Goethe, de laatste echte alleskunner die naast zijn literaire oeuvre veertien dikke boeken schreef over planten en optica en die nog staatsman was ook.

[p. 7]

Bob Dylan

Talent is iets zeldzaams

Na Goethe werd het onmogelijk om serieus genomen te worden als universeel individu. Het culturele universum was daarvoor eenvoudigweg te complex geworden. De grote genieën deden over het algemeen geen pogingen meer om zich te bekwamen in meerdere vakgebieden. Het werd zaak om je te specialiseren. Als kunstenaar, als wetenschapper, als politicus. En zo is het lang gebleven. Dat Einstein viool kon spelen wordt tot op de dag van vandaag beschouwd als een curiositeit, Toller wordt herinnerd vanwege de literatuur die hij schreef, niet om de politiek die hij bedreef en het is nog even afwachten of Havel de geschiedenisboeken in zal gaan als schrijver of als president van Tsjechië, maar de nadruk zal komen te liggen op een van beide.

Het is de specialist die dezer dagen serieus genomen wordt, niet de alleskunner. Talent is iets zeldzaams, voor sommigen zelfs een godsgeschenk, en het is in de ogen van critici en publiek niet erg waarschijnlijk dat er veel mensen rondlopen die begiftigd zijn met meerdere talenten. Jan Wolkers is schilder/ beeldhouwer annex schrijver. Hij wordt hoog aangeslagen als beeldend kunstenaar, maar er zijn al meerdere pogingen ondernomen om zijn boeken uit de literaire canon van middelbare scholen te krijgen. Kees van Beijnum is schrijver van filmscripts en romans. Zijn romans zijn als we recente kritieken moeten geloven niets dan veredelde scenario's en voldoen derhalve niet aan allerlei toetsingseisen van de literaire kritiek. Dichters als Bart FM Droog en Ruben van Gogh zijn tevens in staat om zalen vol met

Jacobus van Looy

mensen op een intelligente manier te boeien. Nog niet zo lang geleden probeerden schrijvende lieden ze in een hoek te plaatsen met de negatieve kwalificatie van ‘podiumdichter’. En Rutger Kopland, hoe zit dat nu precies met hem? Is die nou wetenschapper of dichter? Of Gerrit Krol, wat is hij nou precies: een literator die goed sommen kan maken of een wiskundige die ook gedichten schrijft? Hele televisieavonden worden gevuld met gesprekken over dergelijke kwesties. En antwoorden zijn er dan ook telkens, meestal in de trant van: schoenmakers dienen bij hun leest te blijven en van twee walletjes eten is niet netjes.

De beperkende opvattingen zijn van alle tijden en internationaal en ze hebben steeds weer ergernis opgewekt zoniet schade aangericht bij de dubbeltalenten. Zelfs Shakespeare werd in zijn begindagen als toneelschrijver zwaar ondergewaardeerd omdat hij zelf als acteur op de planken stond. En in de jaren '60 van de vorige eeuw werd Bob Dylan tijdens een interview de vraag gesteld: ‘Do you think of yourself primarily as a singer or a poet?’ Waarop Dylan geagiteerd antwoordde: ‘Oh, I think of myself more as a song and dance man, y'know.’

Artistieke eenkennigheid

Een bekend Nederlands dubbeltalent uit de 19e eeuw is Jacobus van Looy. Ook hij had te kampen met de artistieke eenkennigheid van critici en publiek. In de Museumkrant van januari 1999 vraagt Masja de Ree zich bij de expositie in het Frans Halsmuseum van Van Looy's schilderijen nog maar weer eens af:

[p. 8]

omslag van De laatste held

‘Jacobus van Looy: een schilderende schrijver of toch andersom?’ En even verderop schrijft ze over de schrijver/dichter/schilder: ‘Gedurende zijn leven was er een nimmer aflatende strijd tussen Van Looy's beide kunstuitingen, zo niet bij hem, dan toch in de wereld van de critici.’ Deze strijd bleek funeste gevolgen te hebben. De critici bleven onophoudelijk de schilderijen afzetten tegen zijn proza en keer op keer kwamen ze dan tot de conclusie dat Van Looy beter schreef dan schilderde. Het gevolg was dat het publiek zijn portretten en landschappen ging negeren. Van Looy lag daar regelmatig wakker van, zo blijkt uit zijn geschriften en hij exposeerde naarmate hij ouder werd steeds minder vaak. Willem Kloos sprak de critici tegen toen hij in 1914 het kunstenaarschap van Van Looy vergeleek met een boom: ‘... zooals men wel eens bij het wand'len ziet in onze Hollandsche bosschen, welke onmiddellijk bij den grond zich in twee gelijk-sterke stammen verdeelen, die beide even ferm omhoog gaan, gezond en groeienskrachtig, in een weligen overvloed van takken en levend groen. Die eene stam bij Van Looy is de schilderkunst, de andere de literatuur; en evenals bij zoo'n boomgestel geen der beide uitlopers de voornaamste is: zij komen alleen maar, van elkaar onafhankelijk, uit denzelfden onderbouw van wortels en gemeenschappelijk draagvlak...’.

Naar Jacobus van Looy is een prijs genoemd die in 1985 voor het eerst werd uitgereikt. Het is de vijfjaarlijkse Jacobus van Looy-prijs voor dubbeltalenten. Zij ontvangen een penning en 2500 euro voor hun literaire én beeldende kunst. Winnaars van de Van Looy-prijs waren onder anderen Armando, Lucebert en Breyten Breytenbach. Je zou de prijs met recht een aanmoedigingsprijs kunnen noemen, Van Looy's eigen ervaringen in ogenschouw genomen.

Desondanks lijkt schrijven en schilderen in Nederland inmiddels de meest geaccepteerde combinatie te zijn. Op nummer twee komt waarschijnlijk de combinatie van schrijven en muziek. Vooral schrijvers die klassieke muziek maken worden in binnen- en buitenland soms zelfs hogelijk gewaardeerd. Denk aan Anna Enquist, of Margriet de Moor. Als het in de krant over hun schrijven gaat wordt niet te pas en te onpas hun uitvoerend kunstenaarschap erbij gesleept. Popmuzikanten die zich aan het schrijven zetten, worden met meer wantrouwen tegemoet getreden. Toen Ernst Jansz bijvoorbeeld in 1983 Gideons droom deed verschijnen bij In de Knipscheer was het nieuws hoofdzakelijk dat een lid van de superpopulaire band Doe Maar een boek geschreven had. Erg veel aandacht voor de inhoud ervan was er niet. Gideons droom was dan ook geen lang leven beschoren en is tegenwoordig uitsluitend antiquarisch te verkrijgen. Jansz' tweede roman werd serieuzer ontvangen en zorgde ervoor dat sommige critici het idee lieten varen dat een voormalig Doe Maar-lid nooit een serieus schrijver kon zijn. De eerste druk van de roman verscheen in oktober 1985. De tweede, verbeterde druk al in april 1986. En bijna 14 jaar later in maart 2000 werd De Overkant zelfs herdrukt in de Reprise literair reeks van In de Knipscheer.

Een ander voorbeeld. De laatste held, de debuutroman van Rick de Leeuw uit 2000 werd over het algemeen wel redelijk positief ontvangen. Toch waren er weinig recensenten die het achterwege konden laten om De Leeuws zangcarrière als voorman van Tröckener Kecks aan te halen. Zo schreef Wilfred Takken in NRC Handelsblad: ‘De laatste held is als de beste nummers van de Tröckener Kecks: een kort, rauw, krachtig lied waarin een romantisch verhaal snel en simpel wordt verteld door een zanger die zijn beperkte bereik compenseert door een sympathieke gedrevenheid.’ En in HP/De Tijd viel te lezen: ‘Hoezeer literatuur en muziek aan elkaar verwant zijn, bewijst Rick de Leeuw. De zanger van Tröckener Kecks heeft met De laatste held een semi-autobiografisch debuut geschreven dat klinkt als een klok.’ Je zou niet zeggen dat deze zinnen betrekking hebben op een boek dat hoofdzakelijk over voetbal gaat en helemaal niet over muziek. Eens een muzikant, altijd een muzikant luidt de moraal.

[p. 9]

omslag van Gideons droom

Een kleine revolutie

Er zijn boeken die waarschijnlijk niet geschreven waren als de auteur zich alleen met schrijven had bezig gehouden: De Victor Slingeland-trilogie van Simon Vestdijk die ook piano speelde, bevat daar de voorbeelden van. Of De donkere kamer van Damocles van W.F. Hermans die tevens fotograaf was, De tol van de roem van Adriaan Jaeggi, jazztrombonist. Het is misschien aardig om een stukje Vestdijk-piano te beluisteren in het Letterkundig Museum. Veel foto's van Hermans zijn in bibliotheken te bekijken. En Jaeggi zal vast nog wel eens ergens live te aanschouwen zijn met de trombone aan zijn lippen. Maar het is uiterst onhandig om vervolgens hun literaire kunnen af te zetten tegen hun andere metier. Want zelfs als ze het één beduidend beter doen dan het andere, dan moeten ze toch vooral door blijven gaan met beide. In dat geval zou je kunnen zeggen: ook schrijvers en dichters hebben recht op een hobby. ‘Het verbaast mij dat andere mensen zich niet op meer gebieden wagen. Alleen maar schrijven is heel slecht voor de ruggengraat en veel vrolijker word je er ook niet van,’ zei schrijver/dichter/beeldend kunstenaar Hugo Claus in 1985. Een duidelijke waarschuwing voor al die schrijvers die momenteel achter hun tekstverwerker dreigen te verstoffen.

We gleden dit nieuwe millennium in met op onze lippen het toverwoord: ‘multimedia’. Er zouden nieuwe tijden komen. En die zijn er gekomen. En ondertussen gingen veel schrijvers en dichters onverstoord door zich nog verder te specialiseren op hun eigen terrein. De kracht van hun woorden raakte zoek in de punten op de i. Doorwrochte verzen prevelend, wuifden ze uit hoge ivoren torens naar het kleine groepje geduldig wachtende mensen in de diepte. Ze aanbaden al hun oude goden en aanbaden er één in het bijzonder uit dank voor hun talent, die van de schone letteren op het papier. Hun woorden waaiden bijna volledig onopgemerkt weg in de ijle atmosfeer, als loze offers aan een luchtspiegeling. Eeuwig jammer, want ze zeiden het mooi, maar hun publiek spraken ze niet aan. Dat zat te wachten op iets anders, iets wat spectaculair was, iets wat hoorde bij de huidige tijd, wat aansloot bij de moderne informatiemaatschappij, iets multimediaals. Het zat daar al heel lang op te wachten. Ongeduldig. En niet voor niets werden met groot succes voorschotten genomen door Richard Wagner die het ‘Gesamtkunstwerk’ als ideale kunstvorm lanceerde. En niet lang daarna in de vorm van de speelfilm waarin literatuur, muziek, theater en schilderkunst een perfecte synergie bleken te kunnen vormen die uitgroeide tot de populairste kunstvorm van de vorige eeuw. Niet de minste schrijvers leverden hun bijdrage.

Wie de literaire festivals bezoekt, op lounge- of danceparty's komt, of zich waagt in de avant-garde theaters verspreid over ons land, die heeft inmiddels kunnen ontdekken dat literatuur op allerlei spectaculaire manieren voor het voetlicht wordt gebracht en dat een groot en zeer gevarieerd publiek daarvan weet te genieten. Jules Deelder, de Kift, de Willem Kloos Groep, Dichters uit Epibreren, Meindert Talma and the Negroes trekken volle zalen en oogsten luid applaus. Nee, niet bij die kleine elite inderdaad, die vindt dat de literatuur hier buiten haar boekje gaat. Maar dat is maar goed ook, want dat laat zien dat het hier gaat om een kleine revolutie. Een late revolutie overigens. Eentje die nu eens niet voor- maar achterloopt op de moderne technologische ontwikkelingen in de wereld. Als er al kunstenaars zijn die daar nu en in de toekomst hun voordeel mee kunnen doen dan zijn het wel de dubbeltalenten en die enkele in de tijd verdwaalde homo universalis. De enige drempel waar ze overheen hoeven te stappen is die van wat rudimentaire vooroordelen. En ach, ondertussen zal het aloude boek heus wel blijven bestaan als een van de belangrijke dragers van literatuur.