Passionate. Jaargang 9

[p. 46]

Ilja Pfeijffers plagiaat of spel

Oplettende krantenlezers zal het niet ontgaan zijn dat er dit voorjaar commotie uitbrak rond Ilja Leonard Pfeijffers debuutroman Rupert. Een bekentenis (De Arbeiderspers, 2002). Zonder enige expliciete verantwoording of bronvermelding is in dit boek gebruik gemaakt van andermans teksten. Pfeijffer, erop aangesproken: ‘Haha, dit is een spel. Ik zat al te wachten tot iemand dat zou ontdekken’.

Anderen noemden het daarentegen plagiaat. Wat is er nu feitelijk aan de hand? Wat is plagiaat? En wat is het in dit verband vaak gehoorde begrip intertekstualiteit? In hoeverre klopt de verdediging op de plagiaatbeschuldiging door Pfeijffer, het NRC Handelsblad en De Arbeiderspers? En, misschien wel de belangrijkste vraag, wat voor spel speelt Pfeijffer nu eigenlijk?

De feiten

In Rupert wordt rijkelijk ‘geciteerd’ uit de wereldliteratuur, en met name uit T.S. Eliots magistrale gedicht ‘The waste land’ uit 1922. Het uitbundigst gebeurt dat op pagina's 92 en 93 van Rupert:

After the torchlight red on sweaty faces
After the frosty silence in the gardens
After the agony in stony places
(...) reverberation
Of thunder of spring over distant mountains
He who was living is now dead
We who were living are now dying
(...) Here is no water but only rock
Rock and no water and the sandy road
The road winding above among the mountains
Which are mountains of rock without water
If there were water we should stop and drink
Amongst the rock one cannot stop or think
Sweat is dry and feet are in the sand
If there were only water amongst the rock
Dead mountain mouth of carious teeth that cannot spit
Here one can neither stand nor lie nor sit
There is not even silence in the mountains
But dry sterile thunder without rain
There is not even solitude in the mountains
But red sullen faces sneer and snarl
From doors of mudcracked houses
If there were water (...)
Who is the third who walks always beside you?
When I count, there are only you and I together
But when I look ahead up the white road
There is always another one walking beside you (...)
What is that sound high in the air (...)
Who are those hooded hordes swarming
Over endless plains (...)
Cracks and reforms and bursts in the violet air
Falling towers
Jerusalem Athens Alexandria
Vienna London
Unreal
(...)
uit T.S. Eliot ‘The waste land’, 1922

Toortslicht rood op zwetende gezichten.
IJzige stilte in de tuinen. Pijn op plaatsen
van steen. Dreun van donder over verre
bergen. Hij die onder de levenden was is nu
dood. Wij die onder de levende waren zijn
nu stervende. Hier is geen water, uitslui-
tend rots. Rots en geen water. En de
zanderige weg, die zich slingerend omhoog
zwoegt rond en rond en door en over de
bergen, die bergen zijn van rots zonder
water, als er water zou zijn, zouden we
kunnen stoppen en drinken, tussen de
rotsen kunnen we niet stoppen of denken,
zweet is droog en voeten zakken weg in
deze nu mulle zee van kompasloos
ploegen, zand zonder uitzicht happen in
cirkels - als er tenminste water was in deze
rotsen, deze dode berg, mond vol verbeten
tanden die niet kan spugen. Hier kan men
niet staan, noch liggen of zitten. Er is zelfs
geen stilte in de bergen, maar de droge,
steriele donder zonder regen. Er is zelfs
geen eenzaamheid in de bergen, maar
botte, rode gezichten die sneren en sarren
uit de deuren van gebarsten lemen hutten.
Als er water zou zijn. Wie is die derde die
Altijd naast jou loopt? Als ik tel, is er alleen
jij en ik samen. Maar als ik voor mij kijk over
de zanderige weg, is er altijd een ander die
naast jou loopt. Wat is dat geluid hoog in de
lucht? Wie zijn die gemaskerde horden die
zwermen over eindeloze vlakten? Barsten
scheuren in de violette hemel. De torens
vallen. Jeruzalem, Athene, Alexandrië,
de muren bezwijken. Onwerkelijke
(...).
uit Ilja Leonard Pfeijffer, Rupert.
Een bekentenis, p. 92-93

[p. 47]

Kunstredacteur Reinier Spreen van het Nieuwsblad van het Noorden was de eerste die dit Eliot-gebruik opviel, nadat Pfeijffers boek al in een aanzienlijk aantal kranten was gerecenseerd, waarbij geen enkele recensent ook maar iets van een Eliot-connectie opgemerkt had.

Spreen vroeg mij of dit nu plagiaat was of niet - vervolgens ben ik betrokken geraakt in deze affaire, omdat ik er als eerste over berichtte.

Plagiaat

Mijn oordeel - plagiaat - velde ik na bestudering van Rupert en ‘The waste land’. Ik kwam tot die conclusie omdat op geen enkele manier werd aangegeven dat bovenstaand citaat uit Rupert niet uit Pfeijffers brein afkomstig was. Er stonden geen aanhalingstekens of noten bij, er was geen voorwoord of motto waarin verwezen werd naar ‘The waste land’ of gewezen werd op de schatplichtigheid aan Eliot. Een verantwoording ontbrak. Kortom, aan alle voorwaarden voor plagiaat werd voldaan. Want wat is plagiaat? De Dikke van Dale daarover: ‘het overnemen van stukken, gedachten, redeneringen van anderen en deze laten doorgaan voor eigen werk’.

Intertekstualiteit

In de eerste reacties op de plagiaatbeschuldiging viel regelmatig te lezen: ‘Dit is geen plagiaat, maar intertekstualiteit’. Dus weer het woordenboek ter hand genomen, want wat is intertekstualiteit? De Dikke van Dale: intertekstualiteit is een ‘fundamentele verwevenheid van (literaire) teksten’, waarbij intertekstueel ‘betrekking hebbend op (een vergelijking van) verschillende (literaire) teksten’ betekent. In gewone mensentaal houdt dat in dat een schrijver tekstfragmenten van andere schrijvers hergebruikt, en daarbij iets nieuws creëert. Geheel Pfeijfferiaans volgt een intertekstueel voorbeeld van eigen hand:

De Carmina Burana zingend
togen wij naar het Noorden
om met zeehonden op te zwemmen
in het zog van het eiland

denkend aan Holland
stapten we in de zee
waar ontploffende potvissen
boem-boem paukeslag knalden

zong de blonde vrouw
op meeslepende, verruk'lijke wijs
het lied der achttien dooden
een antilope scheerde voorbij

en als er al een marsman is

zo rust hij

op de bodem van de oceaan
in diepte vereeuwigd.

Dit gedicht, uit de bundel Benzine, bevat woordconstructies van Carl Orff, Paul van Ostaijen, Hendrik Marsman, Jan Campert en Joop Mulder - wat zoals het hoort achterin het boek gemeld wordt, zodat een geïnteresseerde lezer de weg naar de oorspronkelijke makers vinden kan. Overbodig, omdat iedereen weet dat de citaten van de betreffende auteurs zijn? Niet in het minst: enkele honderden keren heb ik bovenstaand gedicht voorgedragen, meestal aangekondigd als quizgedicht, waarbij het publiek de namen van de door mij gebruikte dichters mocht roepen. Niet eenmaal herkende iemand alles. Literatuur is nu eenmaal minder bekend dan veel zich in eigenwaan koesterende auteurs inbeelden.

In Rupert zijn op veel plaatsen ‘intertekstuele exercities’ aan te treffen. Er valt over te twisten of Pfeijffer dat in een verantwoording uitvoerig had moeten melden, of met een hele summiere verantwoording had kunnen volstaan. Maar het gaat niet om enkele losse zinnen, het gaat specifiek over de passage op pagina's 92 en 93. Die zo lang en zonder nieuwe betekenis is, dat het zelfs met heel veel goede wil geen intertekstualiteit genoemd kan worden: het is simpelweg bij overschrijven gebleven. Wat van de Auteurswet 1912 mag, als je van te voren toestemming vraagt aan derechthebbende(n) en het aan de lezer meldt, in een voetnoot, voorwoord of verantwoording. Pfeijffer heeft dat allemaal achterwege gelaten.

[p. 48]

Hij zei daarover, in dagblad Trouw, op 20 maart 2002: ‘Ik ben openlijk een ballet met Eliots werk aan gegaan, een werk dat trouwens zelf ook vol zit met verwijzingen naar en parafrases van andere poëzie. Dat heet officieel intertekstualiteit.’

Wat hij verzuimde te vermelden is dat ‘The waste land’ wél is voorzien van een uitgebreide verantwoording en bronvermelding. Hoewel ‘The waste land’ eerst in twee tijdschriften zonder noten werd gepubliceerd, schreef Eliot die verantwoording op aandringen van de uitgever voor de eerste boekuitgave, omdat de laatste bang was voor plagiaatrechtzaken.

Ook was Pfeijffer van mening dat hij wel degelijk verantwoord had: ‘Ik citeer een kernzin uit “The waste land”, die op de ruit van een kapperszaak staat: “Mixing memory and desire”. Duidelijker kan het bijna niet. Dat is het motto van het boek. Ik noem zijn naam, de vertaling van de titel “woestenij” valt, ik citeer het bekendste vers eruit. Als ik me achterin zou verantwoorden, zou ik het verpesten.’

Die tekst op dat raam bevindt zich op pagina 32. Eliot wordt inderdaad genoemd, op bladzijde 77: ‘Zoals T.S. Eliot een gek was die dacht dat hij T.S. Eliot was.’ In Pfeijffers optiek is dat de verantwoording, die ‘bijna niet duidelijker kan’.

Wel, naar mijn bescheiden mening kan je zo'n verantwoording op een of andere manier wel duidelijker in een boek zetten. Maar Pfeijffers opmerking roept wel een andere vraag op: wát zou hij dan verpesten? Met die vraag heb ik lange tijd geworsteld, tot ik een artikel las dat inging op de affaire Rupert:

‘Als je plagieert, moet je het goed doen. Daarvoor geeft Bernardo Atxaga in zijn volksverhalenboek Obabakoak enkele adviezen. Hij raadt aan klassieke boeken te plunderen want die leest toch niemand. De geplagieerde tekst moet verwerkt worden in een verhaal dat in een andere tijd en op een andere plaats speelt. Atxaga wijst op het belang van “een goede verdediging tegen luizige journalisten die dol op plagiaat-verhalen zijn”. Hij schrijft: “Dat kun je bij voorbeeld doen door in je hele werk sporen achter te laten van het plagiaat zodat je bij ontdekking altijd kunt zeggen dat het knipogen naar de grote meester waren, of zelfs blijken van eerbetoon”.’ (Herman Franke, Volkskrant, 12 april 2002)

Ik kan het niet helpen dat mij de gedachte bekruipt dat zelfs het idee om en vooral ook hoe te plagiëren

Ilja Leonard Pfeijffer (l) en Bart FM Droog, illustratie Cris Kühlen

geen oorspronkelijke gedachte van Pfeijffer was. Kort voor het artikel van Franke berichtte Jeroen Vullings in Vrij Nederland (30 maart 2002) al over de ongekende publiciteitsgeilheid van Ilja Pfeijffer: ‘Hem rest slechts de publiciteitsstunt. Toch overspeelt Pfeijffer nu wellicht zijn hand. Een verdenking van plagiaat is te allen tijde riskant. Zeker bij iemand die zich met zoveel pretenties omgeeft, dringt zich dan nog sterker de authenticiteitsvraag op.’

Het zou toch niet zo kunnen zijn dat Pfeijffer omwille van een publiciteitsgolf bewust op een plagiaatbeschuldiging uit is geweest? Of wel?

Ook rijst de vraag wat er gebeurd zou zijn als hij kort na de verschijning van Rupert was overleden. Had dan een notaris een papiertje tevoorschijn getoverd waarop Pfeijffer uitleg geeft over het wat en hoe?

Of wat hij nu uiteindelijk in Rupert gedaan heeft plagiaat dan wel rechtenschending of intertekstualiteit of ‘een spel’ is, zal uiteindelijk door de rechthebbenden en eventueel een rechter bepaald moeten worden. Bij het schrijven van dit stuk heeft de Londense uitgeverij Faber & Faber, die de rechten op ‘The waste land’ beheert, de affaire in onderzoek. Aan hen de volgende zet

NRC Handelsblad en De Arbeiderspers

Waar de meeste kranten op een normale, kritische wijze berichtten over de affaire Rupert, was het opvallend hoezeer het NRC Handelsblad bij monde

[p. 49]

van Pieter Steinz koos voor de verdediging van Pfeijffer. In het NRC werd zelfs een compleet diagram afgedrukt, met voorbeelden uit het verleden en invloeden die terug te vinden waren in Rupert. Gemakshalve ging men daarin voorbij aan het bestaan van de Auteurswet 1912, waarmee alle voorbeelden van literaire ‘intertekstualiteit’ van voor 1912 hun relevantie verloren. In de Auteurswet staat namelijk precies omschreven hoe een auteur of uitgever moet handelen bij (her)gebruik van andermans teksten.

Peter Nijssen, redacteur van De Arbeiderspers werd in het NRC aan het woord gelaten: ‘Het moet duidelijk zijn dat hier het spel van de pastiche wordt gespeeld. Als dit niet mag dan kun je het hele oeuvre van Paul Claes wel verbieden, of de pastiches in Joost Zwagermans dichtbundel Bekentenissen van de pseudomaan.’

Het NRC liet achterwege dat zowel Paul Claes als Zwagerman bij die pastiches wél vermelden op wie of wat het een pastiche is - iets wat gewoon noodzakelijk is, omdat de meeste lezers anders niet zouden bevroeden dat het pastiches betreft.

Als klap op de vuurpijl werd ik in het NRC (22 maart 2002) ten tonele gevoerd als ‘een Groningse podium-dichter die, na Pfeijffers polemiek tegen de toegankelijke poëzie (Bzzlletin, okt. 2000), nog een appeltje met zijn collega te schillen had’, een mening die binnen De Arbeiderspers schijnbaar heerst, want in de Volkskrant (20 maart) verklaarde de uitgever van deze uitgeverij dat ‘de kwestie is terug te voeren op een polemiek tussen Pfeijffer en een groep Groningse dichters die zich schaart onder de naam “Epibreren”. Ze zijn het niet eens met de literatuuropvatting van Pfeijffer. Daar komt het op neer.’ Hij verdenkt de Groningers ervan zijn auteur pootje te willen haken.

Aanval is natuurlijk de beste verdediging. De Arbeiderspers heeft er alle belang bij de affaire-Rupert badinerend af te doen als een persoonlijk geschil tussen Pfeijffer en Droog of De Dichters uit Epibreren. Als de erven Eliot aanstoot nemen aan Pfeijffers ‘ballet met Eliot’, is de kans groot dat na een rechtszaak het boek uit de handel genomen moet worden.

Over de aantijgingen van De Arbeiderspers kan ik kort zijn: al in april 2001 heeft Pfeijffer, tijdens een literair debat te Utrecht afstand genomen van zijn ongefundeerde uitlatingen in Bzzlletin. Er is dus geen enkele reden om hem daar nu nog op af te rekenen.

Pfeijffers spel

Ieder staat vrij om te doen wat hij al dan niet wil. Het is Pfeijffer gegund zijn spelletjes te spelen. Het is alleen zo jammer dat hij daarbij vergeet dat wie met een ander speelt zich aan bepaalde spelregels te houden heeft. En ook die mensen van tevoren te verwittigen dat hij met ze wil spelen. Pfeijffers ondoorgrondelijke spel lijkt meer en meer als doel te hebben het verhullen van de boodschap dat hij eigenlijk niets eigens te melden heeft.

Maar het gaat me niet om Pfeijffer. Het gaat mij hier om een kwestie die het belang van Pfeijffer ver overstijgt. De opvatting dat onder het mom van intertekstualiteit citeren zonder bronvermelding toelaatbaar is, is een misvatting. De Auteurswet 1912 is daar heel duidelijk over.

Zie ook: www.epibreren.com/pfeijffer/plagiaat.html, waar vrijwel alles wat de media hierover berichtten op na te lezen valt.

De auteurswet 1912

Artikel 13

Onder de verveelvoudiging van een werk van letterkunde, wetenschap of kunst wordt mede verstaan de vertaling, de muziekschikking, de verfilming of tooneelbewerking en in het algemeen iedere geheele of gedeeltelijke bewerking of nabootsing in gewijzigden vorm, welke niet als een nieuw, oorspronkelijk werk moet worden aangemerkt.

Artikel 15a

[1.] Als inbreuk op het auteursrecht op een werk van letterkunde, wetenschap of kunst wordt niet beschouwd het citeren uit een werk in een aankondiging, beoordeling, polemiek of wetenschappelijke verhandeling, mits:

2^o. het citeren in overeenstemming is met hetgeen naar de regels van het maatschappelijk verkeer redelijkerwijs geoorloofd is en aantal en omvang der geciteerde gedeelten door het te bereiken doel zijn gerechtvaardigd;

4^o. de bron op duidelijke wijze wordt vermeld, alsmede de aanduiding van de maker, indien deze in de bron voorkomt.

[4.] De bepalingen van dit artikel zijn mede van toepassing ten aanzien van het citeren in een andere taal dan de oorspronkelijke.

Artikel 31

Hij, die opzettelijk inbreuk maakt op eens anders auteursrecht, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste zes maanden of geldboete van de vierde categorie.

Artikel 37

[1.] Het auteursrecht vervalt door verloop van 70 jaren, te rekenen van de 1e januari van het jaar, volgende op het sterfjaar van de maker.