Passionate. Jaargang 9

[p. 32]

De gouden momenten van Eminem
Erik Brus

De meest omstreden rapper van de laatste jaren, Eminem, bracht onlangs zijn nieuwe album uit. Op The Eminem Show maakt hij een cartooneske uitvergroting van zijn tumultueuze leven van de afgelopen jaren. Het is een spel van overdrijvingen, omkeringen en beledigingen aan het adres van zijn tegenstanders. Maar Eminem heeft ook nog wat over de Amerikaanse samenleving te melden, en over de rol die hij daarin vervult.

Het is zo'n drie jaar geleden dat het fenomeen Eminem in Nederland begon op te vallen. De video's van de jonge blanke rapper werden steeds vaker vertoond op de clipzenders, en in de Nederlandse pers verschenen de eerste verhalen over de controverses die Eminem in thuisland Amerika veroorzaakte. Daarbij ging het altijd over zijn teksten. Er werd gesproken van homofobie, seksisme en verheerlijking van geweld.

Eminem leek niet direct de gehoopte nieuwe injectie voor de op een dood spoor geraakte hiphop; daarvoor klonken de verhalen te bekend. Het engagementen de directe, rauwe kracht van de eerste generatie rappers hadden al sinds een decennium plaatsgemaakt voor een eindeloze reeks clichéfiguren die alleen over geweld, snelle auto's en bitches rapten en in hun video's zo cool mogelijk de camera in keken. Een verfrissende, tegendraadse nieuwe stroming in de popmuziek leek volledig

[p. 33]

geannexeerd door de commercie.

Op het eerste gehoor klonken de raps van Eminem weinig anders dan die van zijn collega's. Het tempo lag duidelijk hoger, maar verder de bekende opschepperij over eigen rapskills, seksuele prestaties en gewonnen vechtpartijen. Bovendien werden zijn singles geproduceerd door Dr. Dre, een bekend exponent van het machismo van de rapcultuur. Eminems video's vielen echter wel op. Eminem stond nu eens niet met geile bitches bij een zwembad te dansen, maar afficheerde zich als een stripfiguur die kattenkwaad uithaalde in bizarre video's vol actie en humor. Grappig was het wel, maar het leek toch vooral de verpakking te zijn waarin Eminem zich onderscheidde.

Dubbele bodems

Eind 2000 kwam Eminems single ‘Stan’ uit. Het werd een grote hit en betekende zijn doorbraak in Nederland. Dat Eminem een razendsnelle en scherpe rapstijl bezit, was al duidelijk. Maar het onvoorstelbaar catchy refrein - met dank aan de Engelse zangeres Dido - en de oplopende spanning die Eminem in zijn voordracht legde, waren een openbaring.

Tekstueel leek er bij ‘Stan’ weinig nieuws onder de zon. Een bizarre geweldsfantasie, dat kon je wel aan Eminem overlaten. Het laatste beeld is dat van een doorgedraaide, dronken automobilist, met zijn zwangere vrouw vastgebonden in de achterbak. Hij verliest op een brug de controle over het stuur en raakt te water, een zekere dood tegemoet.

Het complete nummer bleek een onvermoede diepgang te hebben. ‘Stan’ heeft de vorm van een reeks brieven van een fanatieke bewonderaar aan zijn, idool Slim Shady - een van de alter ego's die Eminem in zijn teksten gebruikt. De brieven worden steeds razender van toon, omdat ze niet beantwoord worden. Als Slim eindelijk wel een brief terugschrijft is het te laat, zijn bewonderaar is door het lint gegaan met fatale gevolgen. ‘Stan’ is een rapsong met steeds wisselende stemmingen en perspectieven, die een diepgaand, zelfs gevoelig beeld geeft van de onmogelijke, altijd ongelijkwaardige relatie tussen een idool en zijn fans.

Het bleek een terugkerend thema op Eminems toenmalige CD The Marshall Mathers LP (2000). Eminem reflecteert voortdurend op zijn positie als omstreden rapper, sinds hij in Amerika met zijn vorige, tweede album doorbrak. Hij wijst op de hypocrisie van de moraalridders die hem om zijn

[p. 34]

expliciete teksten verketteren en weigert iets terug te nemen: Now he's abusing a whore, snorting coke/ and we gave him the Rolling Stone cover?/ - You goddam right bitch. Ik ben mede een product van jullie, zegt hij in de woedende hitsingle ‘The way I am’ tegen zijn critici met hun overspannen reacties.

Als geheel is de CD een bizarre draaikolk van obsceniteiten, grappen, beledigingen, seksuele en gewelddadige fantasieën en gevoelige momenten. De verteller gebruikt drie verschillende afsplitsingen van zichzelf - Eminem, Marshall Mathers (zijn werkelijke naam) en Slim Shady - en wisselt daar voortdurend tussen. Het is een spel van omkeringen en dubbele bodems. De zeldzame keer dat hij het gewelddadige karakter van zijn teksten relativeert, ontkracht hij dat meteen weer: A lot of people think/ that what I say on record/ or what I talk about on a record/ that I actually do in real life./ If you believe that/ then I'll kill you (‘Criminal’).

Over the top

Eminem vergroot alles uit tot cartooneske proporties, en neemt daarbij zijn persoonlijke leven als uitgangspunt. Hij vertelt over zijn jeugd in een gewelddadig gezin; zijn doorbraak als rapper en de problemen die dat meebracht; zijn weggelopen vader; zijn drugsverslaafde moeder; de zelfmoord van zijn oom en vaderfiguur Ronnie; en bovenal zijn getroebleerde huwelijk met de hysterische Kim. Aan het eind van The Marshall Mathers LP laat Kim het leven, na een geweldsuitbarsting van de hoofdfiguur die zo over the top is dat het ofwel de lachlust opwekt of - bij wie de teksten serieus neemt - shockeert.

Dat laatste is in Amerika gebeurd, niet in het minst bij de direct betrokkenen. Had Eminems werkelijke leven al iets van een soap, wat hij zelf in zijn muziek nog verder uitvergrootte, nu deden een aantal van zijn zelfbenoemde slachtoffers er nog een flinke schep bovenop. Zijn moeder voelde zich beledigd door de teksten van Eminem en spande een proces tegen hem aan; het leverde haar een schikking van $ 25,000 op. Bovendien bracht ze haar eigen rapplaat uit, Dear Marshall, waarop ze haar visie op het familiedrama gaf. Eminems vader, die geheel uit zijn leven was verdwenen, dook ineens op in allerlei interviews om zich tegen de aantijgingen van zijn zoon te verweren.

In maart dit jaar spande Eminems oude klasgenoot Bailey een proces aan waarin hij $ 1 miljoen schadevergoeding eiste. Dit vanwege de song ‘Brain damage’, waarin Eminem zegt dat hij op school regelmatig door Bailey in elkaar werd geslagen. Vuilnisophaler Bailey beweert dat hij erdoor in zijn carrière is geschaad. De zaak loopt momenteel nog. Ook Eminems oom Todd probeerde een graantje mee te pikken van zijn roem; hij bracht een documentaire uit waarin hij claimde Eminem te hebben leren rappen, wat volgens Eminem onzin is.

Het privéleven van Eminem liep nog meer schade op. Zijn huwelijk met Kim stond al onder grote spanning rond het uitkomen van The Marshall Mathers LP, en de teksten over haar zijn niet bepaald verzoenend van toon. In 2000 bedreigde Eminem met een pistool een man die op een parkeerplaats stond te zoenen met Kim. Vervolgens werd Eminem tot twee jaar voorwaardelijk veroordeeld wegens illegaal wapenbezit. Inmiddels zijn Eminem en Kim gescheiden en op volslagen non-speaking terms. De altijd al labiele Kim heeft een zelfmoordpoging gedaan. En Eminem is nu een alleenstaande vader van een zesjarige dochter, Hailie.

Soap

Eminems productiviteit heeft niet geleden onder de bizarre gebeurtenissen van de laatste jaren. In 2001 ging hij op tournee en bracht met enkele bevriende rappers een CD uit onder de naam D12. Daarnaast nam hij een film op gebaseerd op zijn leven, 8 Mile, die dit najaar in première gaat. En in juni is zijn nieuwe CD uitgekomen, The Eminem Show.

De titel is een verwijzing naar The Truman Show, de film uit 1998 waarin Jim Carrey's leven 24 uur per dag onderwerp is van een tv-serie, zonder dat hij het zelf jn de gaten heeft. Eminem realiseert zich dat zijn leven een show is geworden en hoe woedend dat hem soms ook maakt, hij kan weinig anders dan het als een gegeven aanvaarden en het tot onderwerp van zijn teksten maken. Opnieuw, en nog diepgravender, onderzoekt hij daarom zijn privéleven, zijn bestaan als meest controversiële rapper in Amerika, de extreme media-aandacht die hij krijgt en de samenleving die hem ter verantwoording roept.

Als jullie een soap willen, dan krijgen jullie die, lijkt Eminem te willen zeggen. Rechtszaken wegens laster of niet, hij blijkt op The Eminem Show niet bepaald geremder in het uitvechten van conflicten via zijn muziek. Zijn vader en Kim krijgen weer een genadeloze veeg uit de pan vanwege hun egoïstische en harteloze gedrag. En in ‘Cleaning out my closet’ heeft hij de volgende boodschap voor zijn moeder: Wasn't it

[p. 35]

the reason you made that CD for me ma/ So you could try to justify the way you treated me ma?/ But guess what, you're getting older now and it's cold when you're lonely/ And Hailie's getting so big now /But you'll never see her/ she won't even be at your funeral... You selfish bitch, I hope you fucking burn in hell.

Er is maar één persoon waarover hij gevoelens van genegenheid prijsgeeft, en dat is zijn dochtertje Hailie. Aan haar wijdt hij het gevoelige, zelfs sentimentele ‘Hailie's song’. Soms, vertelt Eminem, kijkt hij het raam uit en peinst over de zinloosheid van alles. Dat iedereen hem als een schietgrage drugsverslaafde ziet, terwijl hij juist onzeker is en ook niet begrijpt in wat voor absurde toestand zijn leven is terechtgekomen. Hij moet bijna huilen, maar dan ziet hij zijn dochter en dan weet hij weer waarvoor hij het doet.

Eminem relativeert zichzelf niet door zijn woorden af te zwakken, maar door een nieuw perspectief naast de oude te zetten. Het is dezelfde methode als waarmee hij in ‘Stan’ al zoveel effect bereikte.

Verantwoordelijkheid

I've created a monster, cause nobody wants to/ see Marshall no more they want Shady/ Well if you want Shady, this is what I'll give you - zo begint The Eminem Show's vooruitgesnelde single ‘Without me’. Het is typerend voor Eminem dat hij weigert zich te excuseren voor de ophef rond zijn teksten; hij slaat liever terug. De pers die hem nooit met rust laat, de Republikeinse lobbyisten die zijn platen willen verbieden, de kennissen van vroeger die een slaatje willen slaan uit zijn roem, ze krijgen er allemaal van langs.

Eminem eist het recht op voor zichzelf als artiest te kunnen zeggen wat hij wil. Hij wijst er bij herhaling op dat hij een muzikant is en dat een mens verantwoordelijk is voor zijn eigen gedrag: Can [music] load a gun for you and cock it too? Als kids ontsporen komt dat niet in de eerste plaats doordat gewelddadige songteksten ze daartoe aanzetten - wat dat betreft heeft Eminem het op zijn vorige CD al opgenomen voor Marilyn Manson, door wiens gewelddadige teksten de twee moordenaars geïnspireerd zouden zijn bij de massale slachting op een school in Littleton in 1999.

Eminem wijst op The Eminem Show op de onderdrukking van gevoelens en wensen van kinderen door ouders, leraren en de moral majority in Amerika. Bekende voorvechtsters van het censureren van popteksten als Ms. Cheney en Tipper Gore krijgen dan ook een welgemeend ‘Fuck you’. En ouders zouden voor de verandering eens naar hun kinderen kunnen luisteren. Uit ‘Sing for the moment’: These ideas are nightmares for white parents/ whose worst fear is a child with dyed hair and who likes earrings/ like whatever they say has no bearing.

Dit alles betekent niet dat Eminem zich niets van zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid aantrekt of er geen twijfels over heeft. In ‘Sing for the moment’ is hij daar opmerkelijk openhartig over. Hoe is het mogelijk, vraagt Eminem zich hardop af, dat hij en zijn collega-rappers kunnen veranderen van liefhebbers die op een straathoek wat staan te rappen, in idolen wier teksten door sommige kids bloedserieus genomen worden. Dat - zijn - teksten bestaande problemen naar boven brengen en soms kunnen verergeren, erkent hij. Maar daarmee zijn ze nog niet de oorzaak van die problemen, wat de censuurlobbyisten ook mogen suggereren. Eminem laat zich dan ook niet weerhouden gevoelens van woede en frustratie bij zichzelf en anderen te verwoorden.

Uiteindelijk is het een gevoel van eenzaamheid, niet gehoord worden, dat tot een extreme neiging tot identificatie kan leiden. Met het bevechten van zijn eigen vrijheid, pleit Eminem voor de vrijheid van opgroeiende suburban kids die een spreekbuis zoeken om zich te kunnen uiten. We sing for these kids that don't have a thing/ Except for a dream and a fucking rap magazine/ they throw on a rap record, and they sit and they vibe... that's why we consider these minutes golden. Wat Eminem kan doen is hen een krachtig gevoel geven, al is het slechts gedurende de momenten waarop zijn muziek klinkt. En dat is heel wat.