Passionate. Jaargang 9

[p. 8]

Robert Dorsman
Als je neukt ben je nooit allen - over de poëzie van Rob Schouten

Rob Schouten (1954) blijft verbazen. Zijn column in het dagblad Trouw noemt hij sinds 11 september een ‘twin tower’ omdat die een hele rechterkolom beslaat en met een beetje goede wil inderdaad een weergave is van een van die vernietigde torens. Wie zo associatief denkt heeft vast iets te melden, zeker als hij ook nog eens een dichter is die prikkelende poëzie schrijft. Zijn poëzie was voor mij destijds een ontdekking. Toen ik zijn debuut Gedichten I (alleen die provocatieve I al!) las, waarin dit inmiddels klassieke gedicht:

Lang geleden, maar wel na de oorlog
-Want die ken ik slechts van horen zeuren -,
Die tijd heette toen het heden nog,
Kon het navolgende octaaf gebeuren:

‘De huizen klappertandden met hun deuren,
In elke hoek zat een ontstellende Moloch
Jongens van mijn leeftijd te verscheuren
En aan mijn bed waakte een krom gedrocht.

Sliep ik bij toeval in, dan kwamen de Harpijen
Om elk tot bloedens toe met mij te vrijen
En 's ochtends knaagde een enorme beverrat

Aan alles wat ik op mijn lever had,’
Omdat ik met het geld voor de collecte
Mijn potje voor dichtbundels spekte.

was ik meteen verkocht. Deze dichter had kennelijk iets met collectes en dus met kerkgang, en als lezer van gereformeerde komaf was mijn interesse gewekt. Inmiddels heeft Schouten acht bundels op zijn naam en zijn werk overziend kun je een beetje voorspellen welke kant het opgaat. Schouten helpt ons daar een beetje bij door in zijn verzamelde poëzie-essays, gebundeld in Hoe laat is 't aan den tijd te schrijven dat er halverwege de jaren tachtig in de Nederlandse poëzie een wending heeft plaatsgevonden van compact en gebonden naar barok en open. ‘Er tekenen zich veranderingen in de poëzie af die ik niet zomaar met beleefde belangstelling gadesla maar die ik gaandeweg ben gaan toejuichen.’ Deels geldt die wending ook voor zijn eigen werk. Vanaf Gedichten I (1978) tot en met ongeveer Te voorschijn stommelt het heelal (1988) is er sprake van strakke, gesloten verzen. In deze bundels is de dichter een uiterst erudiet wezen, dat koketteert met Frans, Latijn en boekenkennis. Langzamerhand is er bijna ongemerkt een overgang zichtbaar naar steeds vrijere poëzie, niet zelden gedachtespinsels, waarin geprobeerd wordt de weerbarstige wereld te doorgronden, inderdaad barok, en open. Binnen het ‘oudere’ werk van Schouten zijn klassieke verzen aan te wijzen. Ik noem ‘Ik dus’, een hoogst persoonlijk poëtisch statement, en het prachtige ‘Bewaard’, waarvan ik vind dat iedereen het moet kennen. Daarom:

[p. 9]

 

Ter zelfmoord trok ik naar de spoordijk op,

 

kroonde mijn hoofd met rails, deed bielsen aan:

 

de aarde dreunt, de helling een vulkaan;

 

wat nu volgt, dacht ik, schrijf ik niet meer op.

 

Vlak voor mij trokken de rails weg, luchtop

 

de hemel in waarin ze niet bestaan;

 

de wind ging onderdrukt gemurmel aan

 

dat ik verstond. Ik kwam omhoog. Rob! Rob!

 

 

 

Was dat mijn moeder? - hoogst ontdaan stond zij

 

beneden aan de dijk, het avondmaal

 

weer in haar tas. Haar fiets beschrijft geen taal.

 

Dat dood mij zo verging berooide mij,

 

wat was er met het hiernamaals gedaan

 

dat men mij kende en terug zag gaan?

Dit ernstig-nostalgische, ook weer niet helemaal van humor ontdane, vakkundig gemaakte gedicht (‘kroonde mijn hoofd met rails, deed bielsen aan’) is niet karakteristiek voor Schouten. Hoewel, het verleden ligt altijd op de loer. Naast het verleden zijn seks & vrouwen, god & geloof, de wereld & de dichter vaste thema's in zijn werk geworden. Er is nog een element dat steeds terugkeert: Schouten is een groot bewonderaar van de Amerikaanse dichter John Berryman, over wie later meer. Altijd neemt hij wel een aantal van diens gedichten in vertaling op. Schoutens nieuwste bundel, Infauste dienstprognose (bekroond met de Herman Gorterprijs) lijkt te wijzen op een definitieve breuk met alles wat hij tot nu toe heeft gedaan. Schouten kiest definitief voor ‘barok en open’.

Schoutens thema's reiken dus verder dan god & geloof, weerspiegeld in zijn ‘protestantse’ gedichten (hij is de zoon van een predikant van de zevendedags-adventisten, die net als de joden de zaterdag beschouwen als hun rustdag). Daarbij bezit Schoutens poëzie het tamelijk bijzondere kenmerk dat er voortdurend wordt afgewisseld tussen hoog en laag, waarbij alle taalregisters worden doorkruist. In een van zijn bundels heet een afdeling: ‘Neckermann en Adorno’, postorderbedrijf naast Duitse filosoof, en dat is illustratief voor hoe hij te werk gaat. Schouten is semi-autobiografisch, doet soms de intiemste bekentenissen, maar is tegelijkertijd zo gesloten als een oester. Bij hem verdwijnt ook weer alles wat hij verzint, de hele werkelijkheid spoelt ten slotte door een doucheputje het riool in of verdwijnt luchtop de hemel in. Zijn gedichten zijn eigenzinnig, volledig autonoom en nauwelijks te vergelijken met die van anderen. Egocentrisch zijn ze ook, getuige deze regels uit ‘Ik dus’ in Gedichten II:

Ik heb mij toen het aangenamer beeld gegund
Van u, geboeide lezer, aan wie ik mag berichten:
U bent er niet, al leest u mijn gedichten.

Er valt bovendien veel te lachen, op het slapstickachtige af soms; soms is Schouten banaal en grof tot op het bot. Met heilige huisjes ben je met hem aan het verkeerde adres. In een van zijn god & geloofgedichten is Schouten na een onverwacht vuurwerk bang dat hij de Wederkomst des Heren zal aanzien voor een voetzoeker. Of hij vraagt, zinspelend op Christus'

[p. 10]

doodsstrijd in de Hof van Gethsémané: ‘Kunt gij niet een tel met mij neuken?’ Dit is je reinste blasfemie voor christenen, maar alles kan binnen het buitelende, ogenschijnlijk associatieve taalspel dat Schouten speelt.

Dan is er zijn fascinatie voor de Amerikaanse dichter John Berryman (1914-1972), die in de bundel Te voorschijn stommelt het heelal zijn intrede doet in het gedicht ‘Berryman, Minneapolis’. Berryman pleegde zelfmoord door op 7 januari 1972 van een brug over de Mississippi te springen. In dit gedicht verbindt Schouten Berrymans lot met zijn eigen bestaan, in de VS waar hij toen doceerde, en al joggend komen er gedachten bij hem op over de dood en (zie ook ‘Bewaard’) zelfmoord:

Van welke brug precies in die ijskoude nacht?
Het lag potdicht, je kon z'n hersens van het ijs
afkrabben, hoor ik, maar er zat geen vers meer in.
Zelfs de vissen hadden er niks aan.

Zo'n dag dat alles kraakt en je kunt ook besluiten
om toch wat thuis te blijven en het leven
dan nog maar niet te laten. Maar zo'n vod laat niets
over de allerlaatste spijt los.

Van welke brug? Ik jog me suf, voorlopig niet
van plan te volgen, langs, over, de Mississippi,
en een zonsondergang is toch mooi meegenomen.

Misschien schept mij een auto, raak ik ongeneeslijk,
maar eerst koop ik een six-pack bij Seven-eleven,
kruip in een dierbaar bed en word niet gek.

Typisch Schouten. Ook hier zie je de verbinding van het hogere met het lagere: na al dat gepieker over de dood eerst een six-pack kopen en het bed in. Voortdurend zet Schouten je op het verkeerde been met zijn taalvondsten, verschuivingen en dubbelzinnigheden: ‘zo'n dag dat alles kraakt’ (je hoort bijna het kraken van Berrymans schedel op het ijs, en denkt tegelijkertijd aan de uitdrukking ‘het vroor dat het kraakte’); ‘ik jog me suf’ in plaats van ‘ik peins me suf’. Het is kenmerkend voor Schoutens werkwijze. Berryman had diezelfde ogenschijnlijk associatieve manier van dichten. In de bundel Huiṡelijk verkeer (1992) staat een vertaling van Berrymans ‘Sonnet 79’. Om te laten zien wat Schouten met zo'n gedicht doet eerst hier het Engelse origineel:

I dreamt he drove me back to the asylum
straight after lunch; we stood then at one end,
a sort of cafeteria behind, my friend
behind me, nuts in groups about the room;
a dumbwaiter with five shelves was waiting (some-
thing's missing here) to take me up - I bend
and lift a quart of milk to hide and tend,
take with me. Everybody is watching, dumb.

I try to put it first among some worm-
shot volumes of the N.E.D. I had
on the top shelf - then somewhere else ... slowly
Chris comes up in a matron's uniform
And with a look (I saw once) infinitely sad
in her grey eyes takes it away from me.

Schouten vertaalt:

Hij reed me in mijn droom weer naar het oord,
pal na de lunch, we stonden in de rij,
een cafetaria of zo, met achter mij
mijn vriend, het zaaltje groepsgewijs gestoord;
een karretje met vijf bladen stond er (hier hoort
nóg wat), reed me straks weg. - Ik buig opzij,
grijp een pak melk, steek het liefderijk bij
me, neem het mee. Ze kijken, geen stom woord.

Hoe ik het eerst tussen een stapel worm-
stekige woordenboeken op mijn brik
en dan maar ergens anders leg...
Bedaard komt Lies in directrice-uniform,
haar grijze ogen met (ooit zag ik die) een blik
vol droefenis, en neemt het van mij weg.

Waar Schoutens fascinatie voor Berryman vandaan komt, legt hij uit in een essay getiteld ‘Poëzie als zenuwstelsel’. ‘Van alle dichters die ik ken,’ schrijft hij, ‘staat de Amerikaanse dichter John Berryman me het meest na.’ Schouten noemt de gedichten van Berryman ‘poëzie van de menselijke geest’. Berryman wist dat wat zich in zijn hoofd, zijn verstand en zijn emoties afspeelde tot poëzie te transformeren, zonder een spoor van anekdotiek of autobiografisch effectbejag. Schrijft Schouten. ‘Hoe persoonlijk zijn werk ook lijkt en is, het duwt je om zo te zeggen met je neus in de pieken en dalen van de intelligentie en emoties van de mens die zichzelf probeert te besturen.’ Kortom, poëzie als zenuwstelsel. Ik denk dat Schouten in navolging van Berryman bezielde gedichten wil schrijven, ‘persoonlijk, maar tegelijk

[p. 11]

formeel en mythologisch’, proberen te ontdekken wie of wat de menselijke geest bestuurt. Ze moeten gaan over ‘alles wat het menselijk leven kan bederven en verrijken’, over de worsteling met de zin van het bestaan.

Maar genoeg gedacht, er moet ook worden geneukt, de one-liner die de titel is van dit stuk getuigt er al van. We zijn aanbeland bij seks & vrouwen. Treffen we in Te voorschijn een tamelijk onschuldig, hilarisch gedicht, ‘Het’:

Die bril die vond ik niks, die moest maar af.
En zij zei tot mij, niet alleen mijn bril
Maar ook mijn truitje en mijn onderbroek.

Toen zag ik dat het goed was en ging in
Met geweldige wind en zonder mantel.
We hadden erg veel zin en deden het.

in Infauste dienstprognose worden alle registers opengetrokken:

Hoe onnadenkend ligt het klaar,
het maagdelijk eendendons,
voor lekkere reetsex met ex,
(...)

Neem ook de nieuwe gedichten die in dit nummer zijn afgedrukt, kennelijk geïnspireerd door Schoutens reis door Namibië afgelopen zomer. Ze zijn grover, ontdaan van alle mooischrijverij, er spreekt een zekere meedogenloosheid uit, en daardoor lijken ze in bijna niets op het vroege werk. Schouten zelf heeft deze ontwikkeling in de hand gehad en gestuurd. Infauste dienstprognose heeft alle onderdelen van een Schoutenbundel: god & geloof in de afdeling ‘School met de bijbel’, seks & vrouwen in ‘Vrouwendienst’, het belang van Berryman in ‘Kwellingen, genietingen’, en tot slot de provocateur en de waarnemer van het hedendaagse leven in ‘Laat-twintigste-eeuws’. Maar er wordt afgesloten. Schouten gaat de eigenzinnige kant op van Tonnus Oosterhoff, die hij bewondert, en van andere vernieuwers als Arjan Duinker en K. Michel. Wat je leest biedt weinig tot geen houvast voor interpretatie, maar toch is het onmiskenbaar Schouten. De hele bundel is een beetje gestoord, een beetje S5, zoals dat vroeger in dienstjargon heette. Wat te denken van deze regels (uit ‘Twee concretismen’):

Elf letteren. Twaalf letter. Dertien
letter. Veertien letter. Veiftien letters.
Plus tig trottoirnaden richting heur deur,
een telefoon- gedeeld door gironummer.
(...)

Maar ook in deze bundel weer een ouderwets poëtisch statement in ‘Mysticus loquax’, waar Schouten nieuwerwets uitpakt:

Ik prepostmodernist, schraal was de moederborst
maar ik was onder u en hebt u mij gezien?
Ik deed maar wat en zie: voortreffelijk gestroomd,
precies de gaten in van het luchtledige
tot het ook daar begon te kerken en het werd tijd
mijn priesterschap eraan te geven en te roken
zoals mijn schoorsteen, van het zozeer veelvuldige
waarin ik mij destijds wist: mysticus loquax.

Aanschouw dan ook het werkelijk verbluffende
gebrek aan idealen,troost, inzicht en liefde,
Onze gedichten worden als bouwpakket geleverd,
dat scheelt ons inspiratie en u nodeloos begrip:
van het zuidwesten uit neemt de bevolking toe.

Hierin komt alles wat Schouten heeft geschreven terug. Vooral de laatste strofe is tekenend voor de weg die hij inslaat. De boodschap is: geen idealen, troost, inzicht of liefde. Het lijkt in alles de antithese van het lyrische ‘Ik dus’. Kennelijk heeft hij in navolging van de dichters die hij bewondert omdat ze ‘scheef kijkende individualisten’ zijn, besloten ook zijn eigen kijk op de werkelijkheid een aantal graden bij te stellen.