Passionate. Jaargang 8

[p. 19]

Dit is Grand Central, meneer Robinson
Over de poëzie van Weldon Kees

Weldon Kees, 1949

De wereld die Weldon Kees in zijn gedichten laat zien is er een van verlaten stranden, kaalgevreten velden, instortende gebouwen en koude, nachtelijke kamers verlicht door een onheilspellende maan. De lucht is vergiftigd of ‘doorzwaveld’, het licht verblindend of bevroren. Schijnt de zon, dan kruipen astmatische bulldogs over verwaarloosde gazons, schuifelen slechtgemanierde geesten verveeld in het rond en ligt een afgezaagde Christus op de keldervloer te wachten: Tot op heden is hij niet opgestaan.

Het is een weinig hoopvolle wereld waarin veel, zo niet alles op het punt staat mis te gaan. De huizen worden aan hun lot overgelaten, scheuren in de muren groeien gestaag en de kwade geesten krijgen meer en meer de macabere touwtjes in handen. Als er geen gevaar dreigt, dan is dat alleen wanneer Weldon Kees zijn blik richt op de sporen die overblijven nádat de ramp zich heeft voltrokken. De geliefde is vertrokken en komt niet terug. De hond heeft het blaffen opgegeven, de eenzaamheid is groter dan ooit.

Je kan je afvragen waarom je over dit soort ellende wil lezen, maar het antwoord is simpel. Weinig dichters hebben voor iedereen herkenbare begrippen als angst, onmacht en zinloosheid zo beeldend en zo ruimtelijk onder woorden gebracht als Weldon Kees. Zijn gedichten creëren de interieurs en de landschappen waarin wanhoop en uitputting zich thuis voelen zodat zij even, voor de duur van het gedicht, zichtbaar en daardoor iets minder bedreigend worden. Ruimten waarin een bittere, sarcastische Kees verdwaasd rondloopt, zich afvragend waarom al die andere mensen toch doorgaan met hun vastgeroeste gesprekken en hun afgeleefde herinneringen, wreed, verachtelijk, als naakt bot.

Angst voor wat komen gaat, onmacht ten aanzien van wat het heden brengt en een overheersend gevoel van leegte voortkomend uit het besef dat niets, maar dan ook niets zin heeft. En als er al iets zin lijkt te hebben dan is het zo vluchtig als de warmte die we soms in een droom denken te voelen. Alles is een illusie, maar een schrijver die dit overtuigend formuleert verkleint voor een enkel moment de eenzaamheid van de lezer. Hij formuleert wat de lezer bij zichzelf al jaren voelt en zelfs als de lezer niet direct begrijpt wat hij leest kan hij toch in het gedicht een verwante geest herkennen. Schrijver en lezer sluiten zo een kortstondig verbond. Beiden weten dat er geen werkelijke hoop is en dat de dood overal op de loer ligt, maar de enig mogelijke troost is de troost dat dit vreselijke besef een gemeenschappelijk besef is.

[p. 20]

For my daughter

Neem bij voorbeeld het even schitterende als schrijnende ‘For my daughter’ (zie pagina 8). Het is een van de eerste gedichten uit The last man, Kees' debuutbundel uit 1943. Misschien is het wel het eerste gedicht waarin Kees zijn eigen unieke stem laat horen, vrij van voorbeelden en modernistische leermeesters. Het is een op het oog keurig sonnet van veertien regels met, zoals het hoort, een wending na de eerste zes (na een uitvoerige beschrijving begint hij vanaf regel zeven zijn bespiegeling) en met een strak schema van mannelijk eindrijm (in het Engelse origineel, niet in de vertaling). Wie zich niet laat afschrikken door deze gesloten vorm leest een gedicht waarin de woede en de haat nietsontziend door de regels stormen.

Kees toont in dit gedicht het afschuwwekkende beeld van een jong menselijk wezen dat in staat wordt geacht voor continuïteit te zorgen (door zichzelf én door eventuele kindskinderen). Maar wat blijkt, de dood is voortdurend en overal aanwezig: onder het ochtendvlees, in het verfomfaaide haar, in het bloed dat verduisterd is door het langzame gif van de nacht. Hoe klein ze ook nog is met haar miniaturen van handen, het hele wezen van de dochter is van verval vervuld. Alleen al het idee van nageslacht lijkt een gotspe. De enige voortgang die de dochter bewerkstelligt is het in leven houden van de kwade geesten die zich, uit wraak of uit jaloezie, in haar jonge lichaam genesteld hebben: misschien de wrede/bruid van een syfiliticus of een gek.

Deze uitermate pessimistische en fatalistische benadering krijgt een opmerkelijk tegenwicht in de een na laatste regel: Deze speculaties verzuren in de zon. Wat verzuurt verdwijnt, maar is de zon niet het laatste redmiddel dat leven brengt en kwade fantasieën verdrijft? Is de zon niet in staat om te laten zien dat zijn dochter gewoon een prachtig en gezond kind is? Misschien, maar misschien ook niet. De zon zou hier ook wel eens de grote boosdoener kunnen zijn die iedere illusie, goed of kwaad, als sneeuw laat verdwijnen. Geen leven maar leegte: Ik heb geen dochter. Vraag er ook niet om. Zo luidt de schokkende slotregel en even vraag je je af waarmee een mens beter af is. Met een dochter die met haat gevoed, geniet van de prikkel/ van andermans doodsstrijd of met helemaal geen dochter. Wat is erger, pijn of leegte?

De dood als een levend, voortwoekerend kwaad dat voortdurend aanwezig is en dat knabbelt aan ieder wezen dat denkt te leven. Wellustig, wreed, melancholisch, als een showmaster, als een haatdragende dochter, als een synoniem voor de leegte in een kamer nadat de bewoner met onbekende bestemming is vertrokken. In bijna ieder gedicht van Kees komt de dood naar voren, als een gedachte, een verlangen, als een sprong van een brug op het eind van de nationale feestdag.

Subtitle

Het allereerste gedicht dat Kees in 1937 publiceerde in het tijdschrift Signatures en dat zes jaar later als een proloog zijn eerste bundel opende, ‘Subtitle’ (zie pagina 7) voorspelde al niet veel goeds: Wij presenteren voor u vanavond/een film van de dood... en even verder wij achtten het raadzaam/ deze voorstelling te synchroniseren met/gegil van varkens, langzaam geluid van vuurwapens,/ de scherpe droge klik/ van lege snoepautomaten.

Hier is de dood nog slechts een film. Weliswaar een horrorfilm, maar toch. De dood zit nog niet in de bloedbanen, hij is een projectie van het onderbewustzijn, een film die doorgaat zolang de kijker leeft: Geen slot aan de film, tenzij/ het uw eigen einde is. Wat niet wegneemt dat het scherm het laatst lacht: laat het scherm uw erfdeel/ onthullen, de logica van uw bestemming.

Het is een lichtelijk intimiderend gedicht omdat Kees de lezer in de directe rede aanspreekt. Hij vertelt wat hem te wachten staat, een film als een voorbestemd leven vol machteloosheid en afhankelijkheid. Wie nog iets te zeggen denkt te hebben, wordt iedere illusie ontnomen: Wij zeggen opnieuw: er zijn hier/ geen uitgangen... De toon van het gedicht is ongenuanceerd, in zekere zin puberaal en het effect is te zwaar. Maar het beeld staat als een huis. Hier is dan ook geen puber maar een dichter aan het woord. Een man die iets te zeggen heeft, al is het op dit moment nog meer schreeuwen dan spreken.

De grap is wel dat Kees geen enkel beeld van deze levensfilm beschrijft. Hij beschrijft de situatie, de zaal, het publiek en ook het geluid bij de film, maar daar blijft het bij. Niet één beeld. Zo ontstaat de verleiding om alle gedichten die Kees in de hiernavolgende zeventien jaar van zijn dichters-loopbaan geschreven heeft, te beschouwen als de in deze proloog ontbrekende beelden. ‘Subtitle’ niet alleen als de ondertitel bij de horrorfilm van het leven, maar ook bij de diepzwarte beelden van zijn poëzie.

Robinson

Na The last man verscheen in 1947 The fall of the magicians dat opent met het prachtige ‘Eight variations’. Een reeks van acht sonnetten waarin Weldon Kees een andere, meer melancholische woede aan het woord laat. Het zijn geen gemakkelijke gedichten, maar wie leest en herleest komt in een ongekende wereld terecht. Kees is in deze gedichten op het hoogtepunt van zijn poëtisch kunnen en toont zich een meester in het geconcentreerd en betekenisvol stapelen van beelden. Deze keer spreekt hij niet de lezer toe, maar een verdwenen geliefde, dwingend en dreigend: Is dit, mijn huis, de middeleeuwse hel/ waarop je gesteld raakte op de rand van het graf, jaren her,/ nadat een dozijn andere hellen zich hadden opgebrand,/ of zijn wij hier het vagevuur? Zo niet,/ dan maak jij het ervan. Ik geef je tot vanmiddag de tijd.

Antwoord blijft uit, de geest zwijgt en de geliefde komt niet terug. De eenzaamheid die hierop volgde bracht Kees onder woorden in de vier zogenaamde ‘Robinson’-gedichten. De figuur van Robinson kan gezien worden als een uitwerking van Kees' idee van ‘the last man’ en is daarnaast uiteraard gebaseerd op de Robinson Crusoe van Daniel Defoe. Alleen heeft deze Robinson geen Vrijdag en is zijn eiland

[p. 21]

een New Yorks appartement: Dit zijn de kamers van Robinson./ Gebleekt, flets en kleurloos dit licht, als vonden/ al de vernevelde dageraden van het voorjaar/ hier een toevluchtsoord, misschien voor Robinson alleen,// die slaapt.

De aanwezigheid van Robinson is bijna transparant en is misschien het best te omschrijven als een oefening in afwezigheid. Robinson is niet veel meer dan zijn omgeving en wie hem wil leren kennen richt bij voorkeur zijn blik op de muren, de gordijnen, het bed, de ingekleurde foto van Robinsons eerste vrouw. Zij getuigen van Robinsons aanwezigheid en Zij zouden de kamer vullen als Robinson binnenkwam. Niet Robinson zelf zou de kamer vullen, nee, het zijn de dingen die op dat moment betekenis krijgen en tot leven komen. Maar voor het zover is zwijgt alles, ook De pagina's in het boek zijn blanco,/ de boeken die Robinson gelezen heeft. Alles lijkt de adem in te houden en op de terugkomst van Robinson te wachten, zelfs de hond is het blaffen verleerd. De stilte kent echter één uitzondering: De hele dag rinkelt de telefoon. Het zou Robinson kunnen zijn/ die belt. Hij gaat nooit als hij er is.

Twee regels die op magistrale wijze de vicieuze cirkel van een in eenzaamheid vastlopend bestaan laten zien. Het zijn niet voor niets de meest geciteerde Kees-regels. In het in deze Passionate opgenomen tweede Robinson-gedicht, ‘Aspecten van Robinson’ (zie pagina 9), beschrijft Kees het leven van Robinson als was het een verzameling foto's: Robinson wandelend in het park, in bewondering voor de olifant./ Robinson die de Tribune koopt. Robinson die de Times koopt./ Robinson die zegt ‘Hallo, ja dit is Robinson. Zondag/ om vijf uur? Ja graag. 't Gaat goed. En met jou?’/ Robinson alleen in Longchamps, starend naar de muur.

Het effect van deze opsomming is dat Robinson tot een pop wordt gereduceerd. Hij is overal inzetbaar, doet alles wat er van hem verwacht wordt en verbergt zijn hart, droog als een winterblad zorgvuldig achter een masker met een tweed-jasje, Schotse schoenen,/ zwarte das en oxford-overhemd. Zelfs een dronken, snikkende Robinson/ in bed met een mevrouw Morse weet de lezer niet te overtuigen van zijn levensvatbaarheid.

In het derde Robinson-gedicht, ‘Robinson thuis’, droomt Robinson dat hij verandert in een Nauwlettende geleerde, reiziger,// of ruig-bebaarde figuur hurkend in een grot,/ een scherpe sluipschutter op de barricaden,/ een kluizenaar in catacomben, een befaamde losbol,/ een bedelaar op straat, de vertrouweling van pausen. Robinson valt hier ten prooi aan zijn eigen verbeelding. Naarmate hij zich meer en meer met zijn omgeving gaat identificeren (eerst waren het nog alleen maar voorwerpen, nu zijn het ook de zwervers op straat), raakt zijn eigen identiteit steeds verder in verval. Het is natuurlijk verleidelijk om hier een parallel met Kees' eigen levensloop en zelfverkozen einde te zien (zie het biografische artikel van Richard Dekker, elders in dit nummer), zeker als Robinson verzucht: Er is iets in dit gekkenhuis dat ik symboliseer -/ deze stad - nachtmerrie-zwart -.

Maar dit zou de gedichten geen recht doen. Als Kees zo afwezig als Robinson was geweest, had hij moeilijk deze gedichten kunnen schrijven. Je kan hoogstens zeggen dat de Robinson-gedichten voorspellend zijn geweest, in die zin dat ook Kees geestelijk desintegreerde (mede te wijten aan een verslaving aan amfetaminen) alvorens in het niets te verdwijnen. Maar dat is achteraf gepraat. Misschien heeft Kees zijn eigen verdwijning nog even kunnen uitstellen door Robinson te creëren en door zo ‘afwezigheid’ tot een thema in zijn poëzie te maken.

Een stille stad

Weldon Kees heeft tijdens zijn leven drie dichtbundels gepubliceerd met in totaal zo'n 125 gedichten. Al is het niveau niet altijd even hoog (zeker in zijn laatste bundel raakt Kees regelmatig het spoor bijster in zijn grenzeloze beeldenstroom), ieder gedicht vertoont het unieke stemgeluid van Kees. Drie bundels lijkt misschien ook niet veel, maar voor een man die zich naast de poëzie met bijna alle denkbare disciplines bezig hield is zijn productie nog altijd niet gering.

Vaak is er op gewezen dat geen enkel gedicht van Kees ‘foutloos’ is. Volgens de regelen van de dichtkunst zou er op ieder vers wel iets aan te merken zijn. Nog afgezien van de vraag of dit waar is, valt er veel te zeggen voor de kracht, de noodzaak en de energie die het hart vormen van het gehele oeuvre. Perfectionisme is ook niet alles. Zeker als je het gevecht met de leegte aangaat zoals Kees heeft gedaan en er op gebrand bent om in de eerste plaats een levend gedicht te maken.

Waarom Kees (en met hem vele andere dichters) gedichten schreef heeft hij schitterend verwoord in een van zijn tijdens zijn leven ongepubliceerde verzen, ‘To build a quiet city in his mind’. Het is een moeilijk te vertalen sonnet waarin Kees het bouwen van een stille stad in de geest omschrijft als een alles bepalende wens, een single overwhelming wish. Het is deze wens die Kees zijn leven lang heeft doen schrijven, schilderen en componeren. Een behoefte die zich moeilijk laat bevredigen want altijd staat er te veel wind en zijn er Obstructions one might overlook in haste:/ The ruined structures cluttering the past. Daarom is het een klus die langzaam geklaard moet worden en waar men zijn hele leven aan werkt, Crawling as though through endless corridors, op de hoede voor deuren die achter je rug in het slot vallen en voor hurricanes of time.

Wat er dan uiteindelijk tot stand komt is een stille stad, een in de geest verstilde stad, een plek waar de maker zich relatief veilig en welkom voelt. Een tegenbeeld van die verdoemde en door Kees zo vervloekte Amerikaanse samenleving. Een schuilplaats die niemand hem kan afnemen, with trees that shade/ When all the other cities die and fade.

Peter Swanborn