Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1997

De toekomst van het bronnenboek
Frank Brandsma

Naar aanleiding van: Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden. Congres Nijmegen 14 oktober 1994. Onder redactie van Gerard Sonnemans. Hilversum, Verloren, 1996. Middeleeuwse studies en bronnen LI. (160 blz.) ISBN 90-6550-285-8. Prijs: f39,- (BF780) en Het Tübingse Sint-Geertruihandschrift. Hs. Tübingen, Universitätsbibliothek, Me. IV. 3. Diplomatische editie bezorgd door Hans Kienhorst en Gerard Sonnemans. Hilversum, Verloren, 1996. Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden 3. (149 blz.) ISBN 90-6550-021-9. Prijs: f37,- (BF740).

De drukst bezochte sessie van het 32ste internationale mediëvistencongres te Kalamazoo was onder andere gewijd aan Chaucers Canterbury Tales en Langlands Piers Plowman. In haar lezing, getiteld ‘Chaucer's Views trom beyond the grave’, beschreef prof. Orsten hoe een spirituele seance onthulde dat Chaucer zijn tijdgenoot Langland maar een ‘bugger’ vond. Aan de hand van de zes letters van dat woord legde Orsten vervolgens uit welke zes redenen Chaucer voor die kwalificatie aan zou kunnen voeren. Zo kan de ‘u’ staan voor de ‘unity’ die Langland in zijn werk bereikte en die de auteur van de fragmenten van de Canterbury Tales benijdde, terwijl de ‘r’ kan zijn voortgekomen uit de talrijke malen dat Chaucers tekst in moderne ‘recordings’ gemangeld wordt, terwijl Langland daaraan zelden onderworpen wordt en zich dus veel minder vaak getergd in zijn graf hoeft om te draaien. Wie Kalamazoo ervaren heeft, weet inmiddels dat deze lezing onderdeel uitmaakte van de jaarlijkse ‘spoof’ sessie op zaterdagavond: onzinlezingen over verzonnen bronnen en fantastische theorieën, tot vermaak van de inmiddels wetenschappelijk verzadigde congresgangers, die in dit geval luidkeels konden instemmen met Chaucers antipathieën. Toch zijn er ontwikkelingen waarover zowel Chaucer als Langland en hun lezers/onderzoekers zich mogen verheugen. Beide auteurs zijn het object van editie-projecten die het middeleeuwse materiaal langs electronische weg (via cd-rom en www-sites) zullen ontsluiten.

Nu zijn Chaucer en Langland wereldwijd onderwerp van onderzoek van hele scharen wetenschappers die met graagte gebruik zullen maken van bijvoorbeeld de facsimile's op het Piers Plowman Electronic Archive (http://jefferson.village.virginia.edu/piers/archive.goals.html) of de tekstbestanden op de aan de ‘Wife of Bath's Tale’ gewijde cd-rom. Het is de vraag of een dergelijke wereldwijde belangstelling ook zal bestaan voor de teksten die in de bronnenboeken van de reeks Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden (mvn) worden uitgegeven. Toch dringt zich bij mij bij het bekijken van deze boeken steeds de vraag op of de huidige boekvorm nu de ideale vorm voor dit soort bronnen is. Misschien is na en naast de boeken een publicatie op het World Wide Web en/of cd-rom in de toekomst ook te overwegen.

Het diplomatisch uitgeven van de teksten, zonder woordverklaring of letterkundig commentaar, levert weliswaar in korte tijd een editie van een compleet verzamelhandschrift op, maar de bruikbaarheid daarvan lijkt mij beperkt tot specifieke onderzoeksdoelen, met name wat betreft het overgeleverde samenstel van teksten. Het is de vraag wat de ‘gewone’ student met dit soort boeken aanmoet en dat geldt nog sterker voor de doorsnee lezer. Studenten (wellicht afgezien van toegewijde medioneerlandici) schrikken al als er geen vertaling bijgeleverd wordt, laat staan dat ze de extra hindernis van de diplomatische editie nemen.

Zo blijven het boeken voor een zeer select publiek. De verzamelhandschriften bieden boeiend materiaal (bijvoorbeeld in het hierna te bespreken Tübingse Sint-Geertruihandschrift) dat het waard is om via het onderwijs en leesedities een grotere verspreiding te krijgen. In de huidige praktijk zou dat betekenen dat er kritische tekst met woordverklaring of een vertaling gemaakt wordt, maar dan gaan allerlei financiële overwegingen een rol spelen. We zijn daar als medioneerlandici inmiddels zo aan gewend geraakt dat we bijna met uitgeversogen naar de teksten en de haalbaarheid van uitgaven zijn gaan kijken. Een publicatie op het internet kan dit probleem

ondervangen en bovendien de wetenschappelijke samenwerking op editiegebied bevorderen. Stel dat de teksten uit het Sint-Geertruihandschrift ook diplomatisch als html-webbestand worden ingelezen en op een site worden geplaatst, dan kan men daar kritische uitgaven van de verschillende teksten aan toevoegen, later gevolgd door vertalingen of - via hypertext - woordverklaringen en commentaar. Bijkomend voordeel: de beheerder van de site kan altijd kleine verbeteringen aanbrengen, typefouten verbeteren, enzovoort. Zo ontstaat een wereldwijd vrij toegankelijk archief, gewijd aan dit handschrift en de teksten daarin, waarin ook verwezen kan worden naar publicaties over deze bron.

Een nog mooier voorbeeld: de uitgaven van het Comburgse verzamelhandschrift en de Reinaert. Enige jaren geleden heeft Jef Janssens een facsimile van de Comburg-Reinaert uitgegeven, de mvn-uitgave van Comburg is aanstaande (presentatie op 31 oktober te Groningen), terwijl Bart Besamusca en André Bouwman werken aan een kritische uitgave met woordverklaring en commentaar voor de Prometheus-reeks, gebaseerd op de Comburg-tekst en vergezeld van een moderne vertaling door Gerrit Komrij. Denk nu eens aan een combinatie van dit materiaal, dat voor het grootste deel al digitaal voorhanden is, in een Comburg E-archief. De gebruiker kan kiezen welke vorm van de tekst hij wil lezen/bestuderen en van bijvoorbeeld de kritische tekst doorschakelen naar de diplomatische uitgave en zelfs naar de foto's, wanneer hij benieuwd is naar bijvoorbeeld de rubricatie of de afkortingstekens. Wanneer daar dan ook nog eens eens een goede Engelse (line-by-line) vertaling aan wordt toegevoegd - Besamusca en Bouwman hebben al plannen in die richting - bewijst men de Nederlandse en internationale Reinaerdistiek een grote dienst. Zo'n editie bedient alle denkbare gebruikers, kan voortdurend verbeterd en aangevuld worden (bijv. met geluidsopnamen van de voordracht van het verhaal door Jo van Eetvelde, met verwijzingen (of hyperlinks) naar nieuwe publicaties of links naar webbestanden met andere Reinaert-handschriften). Bovendien zal zij ‘future-proof’ zijn. De nieuwe media bieden ons de mogelijkheid om het wereldkundig maken en beheren van het Middelnederlandse tekstuele cultuurgoed in één keer goed te aan te pakken door samen te werken aan elektronische archieven op basis van de (verzamel)handschriften, in plaats van allemaal apart elke vijf of twintig jaar dezelfde teksten opnieuw maar net iets anders uit te geven in boekvorm.

Zo'n Comburg E-archief moet uiteindelijk natuurlijk ook leesteksten, vertalingen, facsimile's etc. voor de andere teksten in het handschrift bevatten. Voor de Brandaan is een, terecht bekroonde, nieuwe kritische tekst plus vertaling zelfs al voorhanden. De mvn-uitgave van het handschrift-Van Hulthem kan ook met tal van bestaande uitgaven gekoppeld worden, evenals met de aanstaande nieuwe editie van de abele spelen door Hans van Dijk. Misschien kan de projectcommissie van de mvn-reeks, in samenwerking met het Constantijn Huygens Instituut, de hier geschetste mogelijkheden in overweging nemen? Het blijft overigens altijd zeer goed mogelijk dat uit de wetenschappelijke tekstenbank, die de kern van het E-archief vormt, delen worden gehaald om als ouderwets-lekker-leesboek uitgegeven te worden. In de toekomst is in dit verband natuurlijk ook printing-on-demand denkbaar: de lezer haalt de gewenste tekst van het internet, zet hem op schijf en laat hem in de gewenste vorm afdrukken en inbinden, daarmee in zekere zin teruggaand naar de praktijk van het scriptorium.

Het is een beetje jammer dat de lezingenbundel Middeleeuwse verzamelhandschriften zo weinig over de toekomst van het project te melden heeft. Op zich is dat begrijpelijk, in oktober 1994 was vast veel van de planning nog onduidelijk, maar inmiddels zijn er drie delen klaar en twee in aantocht, dus de inleider van de bundel, Gerard Sonnemans, had daar best iets over mogen zeggen, bijvoorbeeld over de geplande verdere uitgaven en over de motieven voor de selectie van de uit te geven verzamelhandschriften. Nu beperkt hij zich tot een nogal krampachtig aandoende bespreking, gedeeltelijke weerlegging en soms acceptatie van de bezwaren die de besprekers van het project en het eerste mvn-deel hebben aangevoerd.

Na de ‘Inleiding’ (p. 7-20) bestaat de lezingenbundel uit drie afdelingen, gewijd aan ‘Verzamelhandschriften’, ‘Editiereeksen’ en ‘Het Geraardsbergse handschrift’. De laatste afdeling bevat

een poging van Gerard Sonnnemans om het ‘Profiel van een Geraardsbergs compilator’ te schetsen, waarin hij ook ingaat op de ‘robotfoto’ die R. Lievens (in Leuvense bijdragen 85 (1996), p. 147-161) van de compilator trachtte te maken. Terwijl Sonnemans uitgaat van het handschrift, doet Lievens dat vanuit de historische gegevens over de plaats Geraardsbergen en Guillebert de Mets. Dit leidt tot flink verschillende profielen en dat noopt tot nader onderzoek. Verder bevat deze afdeling een bijdrage van Marie-José Govers over bijschriften in het handschrift en een vergelijkend artikel over de ‘Vergiere’-tekst (tekst 66 in het Geraardsbergse handschrift, overgeleverd in nog zes andere handschriften), waarin vooral het veelvuldig gebruik van het woord ‘kennelijk’ opvalt: vier keer in dertien regels op p. 149.

De middelste afdeling heeft een gelegenheidskarakter, daar zij direct voortkomt uit de aanbieding van Deel 1 van de mvn-reeks aan J. Deschamps op 14 oktober 1994. Hier vindt men de toespraak van Hans van Dijk waarin de geschiedenis van het project wordt uiteengezet, met een curieuze vergissing in het laatste citaat: volgens de editie van het handschrift (iii v, 13, p. 56, foto op p. 57) heeft de mens ‘altoes’ plezier van ‘schoenen huuse’, en niet van ‘nieuwen boeken’ zoals Van Dijk, hoe toepasselijk ook, vermeldde (p. 98). De ontvanger van het eerste mvn-exemplaar, J. Deschamps, beschrijft in het tweede artikel in deze afdeling wat er mis ging bij de reeks Medieval Manuscripts from the Low Countries in Facsimile.

De eerste en sterkste afdeling van de bundel bevat vier artikelen. Paul Wackers geeft een boeiende beschouwing over ‘Het belang van de studie van verzamelhandschriften’ waarin hij vragen als ‘Wat is de aard en structuur van de collectie?’ en ‘Wat is de functie van de collectie?’ als het beantwoorden waard naar voren brengt. Hans Kienhorst gaat in op ‘Middelnederlandse verzamelhandschriften als codicologisch object’ en bespreekt verschillende typen verzamelhandschriften, terwijl Gerard Sonnemans de functie van de opschriften in vijf handschriften (het Haagse Liederenhandschrift, het Oxfordse Boendale handschrift, Hulthem, Van vrouwen en van minnen en het Geraardsbergse handschrift) uit de doeken doet. Ria Jansen-Sieben rondt met ‘Iets over Artes in verzamelhandschriften’ deze sectie van het boek af.

Idealiter vormen de delen van de mvn-reeks de basis voor nieuwe onderzoeken en meer lezersvriendelijke uitgaven van de handschriften in kwestie. Zoals hiervoor gesteld kunnen zij ook het beginpunt van een E-archief worden, waarin geleidelijk meer materiaal wordt samengebracht dat de gebruiker inzicht biedt in de teksten en het complete handschrift. Een leeseditie van de teksten in het Sint-Geertruihandschrift zou zeer welkom zijn, als een toegankelijke getuige van vijftiende-eeuws geestelijk leven, van het werk van een geestelijk leraar die zijn ‘kinder’ (bedoelt hij parochianen, gelovigen in het algemeen of leerlingen?) helder en met aandacht voor hun vragen en bedenkingen probeert uit te leggen wat er nu precies gebeurde toen Christus aan het kruis stierf, en ook wat er zal geschieden bij het Laatste Oordeel. De tekst is bedoeld voor degenen die het Latijn niet machtig zijn. Zij kunnen deze tekst lezen, maar blijkens de zeer interessante proloog lag het ook in de bedoeling dat de tekst uit het hoofd geleerd werd. Het jambische metrum zal daarbij goede diensten hebben bewezen en is misschien zelfs met dat doel toegepast. De tekst (F 2V, r. 8-13, p. 50) zegt:

Blijkbaar moest men deze ongeletterden de tekst dan keer op keer voorlezen, zodat zij hem uit hun hoofd konden leren. Overigens vertoont de tekst ook volop kenmerken van de schriftcultuur,

zoals de marginale vermeldingen van de Evangelist-zegsman ter plaatse en de waarschuwing ‘glose’ bij de vaak emotionele toelichtingen op dramatische passages, waarin de lezer wordt aangesproken met zinnen als ‘Hoe moechstu nv dijn tranen houwen / In dit ontfermelic aenscouwen’ (F. 15R, 17-18, p. 62).

Dat de proloog-onderzoeker Sonnemans op dit handschrift is gestuit en er zo van gecharmeerd was dat hij het heeft afgeschreven, is niet zo verwonderlijk gezien de boeiende aanhef, die misschien alleen op de eerste tekst, maar wellicht ook op het hele handschrift betrekking heeft. De proloog wordt aangeduid als ‘Die prologus dat is die voerredene van dit boexken’ (p. 49). De editeurs rekenen de proloogverzen echter in de telling bij de eerste tekst, hoewel deze evangeliënharmonie een apart opschrift draagt. Zo wordt duidelijk dat zelfs het aanbrengen van versnummers interpreteren is!

Heel mooi is in de proloog de wijze waarop de dichter zich afzet tegen rijmvullers en zich als betrouwbaar weergever van louter de bijbelse gebeurtenissen presenteert. Van de rijmvulling geeft hij een voorbeeld en stelt dan: ‘Dit leste vers is slechts gheset / Om dattet rimen sel te bet / Voer die manier wil ic mi hoeden / In dit ghedicht na mijn vermoeden.’ (F. 1V, 13-16, p. 49). Wie kwaad wil, kan in ‘na mijn vermoeden’ al een stoplap zien, maar onthullender is het toevoegen in rijmpositie van een niet-bijbels epitheton dat de mening van de vertaler over Judas verraadt: ‘¶ Doe quam iudas die vule hont / End custe ihesum an sijn mont’ (F. 9R, 4-5, p. 56).

Boeiend vind ik ook de wijze waarop de verteller de geloofwaardigheid van zijn verslag beklemtoont door te wijzen op de ooggetuigestatus van zijn bron: ‘Ihesus discipel sinte jan / Diet sach mit sine oghen an / Die heeft ghetuuch hier of ghegheuen / Ende heeftet self aldus bescreuen’ (F. 23V, 7-10, p. 72). Kortom, dit Tübingse verzamelhandschrift biedt perspectiefrijk onderzoeksmateriaal. Al wordt een letterkundige inleiding node gemist, mvn 3 is een verrijking van het vakgebied.

Adres van de auteur: Vakgroep Literatuurwetenschap, Muntstraat 4, nl-3512 ev Utrecht. E-mail: Frank.Brandsma@let.ruu.nl