Passionate. Jaargang 7

[p. 12]

Verteltechnieken in film -
tussen Hollywood en arthouse

Brad Pitt en Edward Norton in Fight Club

Poster Pulp Fiction

Poster The Blair Witch Project

[p. 13]

Er bevinden zich minstens vijftig slechteriken in een gebied van hooguit één vierkante kilometer. In dit gebied worden onschuldige (liefst Amerikaanse) burgers vastgehouden en snode plannen voor het verstoren van de wereldvrede uitgebroed. De held vertrekt zonder te aarzelen in de richting van het onheil. Door een geval van domme pech wordt hij door de vijand gevangen genomen en op gruwelijke wijze gemarteld. De held heeft echter een abonnement bij de plaatselijke sportschool en, zo wordt in een introductiescène aan het begin van de film duidelijk gemaakt, hij is al sinds zijn achttiende als geheim wapen ingezet om in zijn eentje hele hordes terroristen, communisten en ander uitschot uit te moorden om zo de wereld een betere plaats te maken. Het is dus een kwestie van tijd voor hij weet te ontsnappen en gewapend met slechts een fors uitgevallen aardappelschilmesje ook hier orde op zaken weet te stellen. De onschuldigen worden bevrijd en de slechteriken worden uitgemoord of gevangen genomen. Misschien dat de held nog een knipoog ontvangt van een vrouwelijke onschuldige, maar daarna is het toch echt tijd voor hem om als een soort derderangs variant op de ‘poor, lonesome cowboy’ Lucky Luke weer te vertrekken naar de volgende situatie waar zijn spierbundels hard nodig zijn.

Het verhaal hierboven zou halverwege de jaren 80 nog worden gezien als een prima synopsis voor een filmproductie. Als het verhaal op de juiste wijze zou worden gebruikt als vehikel voor een op dat moment populaire spierbundel en voorzien van de nodige spectaculaire speciale effecten en de nodige promotie dan zou het behalen van blockbuster-status binnen handbereik zijn. Deze trend is echter (voorlopig) voorbij. In Hollywood worden steeds minder van dit soort films geproduceerd en de kans dat een dergelijke film een succes wordt is flink kleiner geworden.

Natuurlijk zijn er nog steeds actiefilms waarvan je 99% alweer helemaal vergeten bent op het moment dat de credits over het scherm rollen. Het gaat echter goed met films die niet helemaal zijn opgebouwd volgens de regels van de klassieke Hollywood-cinema. Dat zijn dan niet zozeer de films uit het Europese filmhuis-circuit maar vooral ook een aantal opvallende films uit de hoek van Amerikaanse independent cinema en uit Hollywood zelf. Films zoals Fight Club, Pulp Fiction, Eyes Wide Shut, Magnolia en The Blair Witch Project weten een brug te slaan tussen arthouse en Hollywood-cinema. Het is interessant hoe deze films deze twee vormen van film weten te combineren en liefhebbers van beiden aan te spreken. Er zit iets in deze films dat iedereen aanspreekt, of verschillende personen worden aangesproken door verschillende kanten van deze films.

Vorm en inhoud

Dit laatste is volgens mij aan de hand. In dit geval is het onderscheid tussen de vorm en de inhoud van de film belangrijk. Vorm en inhoud kunnen elkaar ondersteunen, maar natuurlijk ook tegenspreken. Als je een film maakt over drugsgebruik kun je bijvoorbeeld kiezen voor een vorm zoals die van Trainspotting, waarin je via een voice-over geweldige teksten hoort over hoe drugs beter zijn dan het beste orgasme terwijl de personages eruit zien alsof een goede nacht slaap, een douche en een kop koffie het allerbeste is wat ze op dat moment zou kunnen overkomen. Je kunt echter ook voor een aanpak zoals die van Fear and Loathing in Las Vegas kiezen, waarin over de exacte uitwerking van drugs weinig wordt gesproken maar de beelden een kleurrijke, fantastische en bizarre visie op de gevolgen van het drugsgebruik van de personages geven.

Alles is al een keer gedaan. Daar kun je achteraan roepen ‘maar niet door ons’, maar ook ‘maar nog niet op deze manier’, en een nieuwe versie presenteren van een oud gegeven. Als je met dit idee iets produceert, of het nu een film, een boek, een plaat of iets anders is, dan wordt automatisch de vorm belangrijker dan de inhoud. De inhoud van je verhaal is deels al bekend, belangrijker is hóe je het vertelt.

Deze instelling herkennen we bijvoorbeeld in het theater waar het al sinds de oudheid geaccepteerd is om steeds weer een nieuwe interpretatie van een klassiek stuk te geven. Verhalen als die van Hamlet, Faust of Koning Oidipoes zijn zo tijdloos en veelzijdig dat elke generatie er weer nieuwe versies van produceert. Theatermakers gebruiken dit soort stukken om er commentaar mee te geven op de tijd waarin wij leven, of ze willen het oude verhaal opnieuw vertellen maar dan op hun eigen manier.

In een tijd van een eindeloze stroom televisiekanalen, bioscoopfilms, video's, toneelstukken, cd's, tijdschriften, websites, computerspelletjes, etcetera worden we overspoeld door een enorme hoeveelheid informatie. Alles is niet alleen al een keer gedaan, alles is al minstens honderdvijftig keer goed gedaan, driehonderd keer mislukt en zevenhonderdvijftig keer geprobeerd maar opgegeven. Het wordt steeds moeilijker om iets te maken wat echt opvalt.

Geniale boeken belanden bij De Slegte omdat de kaft er niet uitziet en de uitgever voor de promotie en marketing slechts een klein budget beschikbaar stelt. Tegelijkertijd kan een middelmatig boek opeens een bestseller worden als iemand van de redactie van bijvoorbeeld een Vijf Uur Show het grappig vindt en er een item aan wordt gewijd. Maar zelfs dat is geen garantie voor succes. Steeds meer mensen proberen zich te onderscheiden door te shockeren, of door mee te doen aan de onophoudelijke wedloop om betere, grotere, mooiere, leukere producten met als gevolg dat de moderne mens geheel is afgestompt en nergens meer van opkijkt.

Pulp Fiction

Het idee dat vorm belangrijker kan zijn dan inhoud is dus niet nieuw maar wel erg belangrijk in deze tijd. Dit is iets wat we kunnen herkennen in bijvoorbeeld Pulp Fiction en Fight Club. Als je alleen naar het basisgegeven van deze films kijkt dan wordt niet meteen duidelijk wat er bijzonder aan is. Pulp Fiction is vooral een gangsterfilm met sterke invloeden van de duistere criminele verhalen zoals die in de jaren 30 en 40 werden verteld in lectuur en film.

[p. 14]

Deze invloed wordt duidelijk aangegeven: niet alleen in de film zelf maar ook in de grafische vormgeving (het affiche in de vorm van een reclameposter voor een pulp-boek) en in een citaat waar de officiële uitgave van het Pulp Fiction script mee begint (een definitie van pulp als ‘a magazine or book containing lurid subject matter and being characteristically printed on rough, unfinished paper’).

Dit is echter niet het enige wat opvalt bij het bekijken van Pulp Fiction. De film is bijzonder door de onconventionele tijdsstructuur en de onmiskenbare stijl van regisseur en scenarioschrijver Quentin Tarantino. Hij laat sommige gebeurtenissen meerdere keren zien vanuit verschillende perspectieven en hij heeft de scènes in een niet-chronologische volgorde geplaatst, zonder de aanwijzingen te geven waar het publiek normaalgesproken flashbacks en flashforwards aan herkent. De stijl van Quentin Tarantino is veel meer dan alleen de stijl van het pulp genre. Hij vertaalt deze stijl niet alleen naar de jaren 90 maar voegt er ook het nodige aan toe. Tarantino is een kenner van de popcultuur en hij schaamt zich er niet voor om overal die dingen van te ‘lenen’ die hij kan gebruiken. Het resultaat is een uitgebreide bloemlezing uit onze (pop)cultuur: de hoofdpersonages spreken net zo makkelijk over verschillende soorten hamburgers als over Bijbelteksten.

Tarantino is een verteller die aan Pulp Fiction een duidelijke meerwaarde geeft door de manier waarop hij het verhaal vertelt. Hij maakt expliciet en bewust gebruik van zaken die al veel vaker gebruikt zijn: zijn eigen stijl wordt gekenmerkt door de nieuwe combinaties die hij met dit bronmateriaal maakt.

Het resultaat is een film waarin een groot aantal invloeden te herkennen valt maar die als geheel niet precies in een categorie te plaatsen is. Met de aanduiding ‘gangsterfilm’ is nog maar één kant van Pulp Fiction beschreven.

Met deze veelzijdigheid overbrugt Pulp Fiction de kloof tussen arthouse en Hollywood-cinema. Hij is namelijk wel te bekijken als een normale gangsterfilm. Je mist in dat geval een groot deel van de film omdat er nog veel meer in zit, maar het kan wel. Tegelijkertijd biedt Pulp Fiction ook degenen die niet alleen maar een gangsterfilm willen zien, iets om naar te kijken.

Het is misschien te zwart-wit gedacht om het publiek onder te verdelen in mensen die plat vermaak willen en mensen die een intellectuele film willen zien. Maar het is wel zo dat een film die deze twee uiterste types van bioscoopbezoekers aantrekt, vooral mensen die zich tussen deze twee uitersten in bevinden (en dat zijn er veel) aan zal spreken.

Fight Club

Fight Club weet op een zelfde manier als Pulp Fiction een groot publiek aan te spreken. Er zit meer dan genoeg in deze film voor de mensen die komen voor een actiefilm uit Hollywood. Dat Fight Club een moderne variant op het verhaal van Dr. Jekyll en Mr. Hyde is en dat er op een originele manier met het medium film wordt gespeeld is leuk om over na te denken, maar het is niet noodzakelijk om in Fight Club een goede actiefilm te zien. De mensen die meer willen zullen wel geïnteresseerd zijn in de manier waarop in Fight Club het verhaal wordt verteld en hoe de illusie van de bioscoopervaring wordt verbroken.

In de scène waarin hoofdpersoon Tyler Durden uitleg geeft over het projecteren van films en vertelt waar de markering voor is die om de zoveel tijd in de bovenhoek voorbijkomt, wijst hij zo'n markering aan in de film Fight Club zelf. Hierdoor lijkt het alsof het fictieve personage Tyler Durden zich ervan bewust is dat hij zelf in een film zit en door een publiek bekeken wordt. Aan de ene kant doorbreekt hij de grens tussen de bioscoop en de film door het publiek rechtstreeks aan te spreken, en aan de andere kant maakt hij die grens duidelijk door er op te wijzen dat hij in een film zit. Hij geeft bovendien uitleg over het monteren van kleine fragmenten uit een andere film in bioscoopfilms; we zien dit niet alleen gebeuren in de film die in Fight Club vertoond wordt maar ook in Fight Club zelf. Het is natuurlijk een grappige practical joke van de filmmakers, maar als je er meer achter wilt zoeken dan zie je hoe deze film speelt met de grenzen van het medium film.

Het basisgegeven van Fight Club, het Dr. Jekyll en Mr. Hyde thema van twee tegenovergestelde extreme persoonlijkheden die in de gedaante van één man vertegenwoordigd zijn, kun je eveneens op meerdere manieren bekijken. In Fight Club wordt dit verhaal op zo'n manier verteld dat tijdens de film geleidelijk aan duidelijk wordt dat de twee hoofdpersonages een en dezelfde persoon zijn. Op het moment dat je dit beseft vallen alle puzzelstukjes op zijn plaats en kun je met terugwerkende kracht nadenken over allerlei momenten uit Fight Club, en over het vraagstuk van de gespleten persoonlijkheid. Je kunt Fight Club echter ook alleen bekijken als het verhaal van de saaie negen tot vijf kantoorslaaf Jack (zijn achternaam wordt in de film niet genoemd) en de mysterieuze rebel Tyler Durden, en de momenten waarop er wordt gesuggereerd dat Tyler en Jack één persoon zijn zien als alleen de basis voor een paar erg sterke grappen, waaronder een aantal herhalingen van gevechten tussen de twee waarin we nu echter Jack in zijn eentje, met zichzelf zien vechten.

Ook in Fight Club zijn het dus de meerdere kanten van de film die hem in het gebied tussen Hollywood en arthouse in plaatsen terwijl deze film in tegenstelling tot Pulp Fiction wel een volwaardige Hollywood-productie is.

The Blair Witch Project

Een ander interessant geval is The Blair Witch Project. Deze low-budget productie die relatief gezien de meeste winst ooit voor een film heeft behaald (als je de Blair Witch rekensom voor Star Wars: The Phantom Menace maakt kom je op een bizar bedrag uit), heeft een gigantische hype voor zichzelf gecreëerd, met name door het gebruik van Internet. Op zichzelf is het een spannende thriller maar ook deze film heeft veel meer in zich.

Wat meteen opvalt is de opzet van

[p. 15]

de film, die wordt gepresenteerd als een found footage documentaire. Het ‘gevonden’ filmmateriaal bestaat uit opnames gemaakt door drie filmstudenten. Zij zijn tijdens het maken van een documentaire over de legende van de Blair Witch verdwenen in de bosrijke omgeving van Burkittsville, Maryland. Aan de invloed van de heks van Blair wordt een reeks werkelijke gebeurtenissen en bovennatuurlijke verschijnselen toegeschreven die de inwoners van de streek in de bossen hebben waargenomen. De sfeer van de film wordt vanaf het vrij luchtige begin steeds duisterder en grimmiger, omdat de drie filmmakers langzamerhand het idee krijgen dat zij de volgende slachtoffers worden van wie of wat het ook is dat door het bos spookt.

Je kunt de film niet alleen als een fictie-film over een documentaire bekijken maar ook als een echte documentaire. De meeste mensen zullen aannemen dat het hier om fictie gaat maar dit wordt door de makers niet bevestigd en zelfs tegengesproken in de publiciteit die ze voor deze film gemaakt hebben. Je hoeft hier echter geen moment over na te denken als je alleen een spannende film wilt zien. Ook bij deze film zijn meerdere kanten aan te wijzen die de film aantrekkelijk maken voor een groter publiek dan een film die voor een van deze kanten (het thriller-element, of de experimentele, grenzen verkennende kant) kiest gedaan zou hebben.

In deze drie gevallen is het de inhoud (een gewelddadige gangsterfilm, een film over straatgevechten, een thriller) die de populaire kant van de film vormt terwijl de vorm (een bloemlezing uit de popcultuur met een aparte tijdsstructuur, een Dr. Jekyll en Mr. Hyde motief vanuit het perspectief van de gespleten persoonlijkheid die met grens tussen fictie en werkelijkheid speelt, een al dan niet echte found footage film die diezelfde grens niet alleen aanwijst maar ook probeert te doorbreken) voor de intellectueel uitdagende kant van de film zorgt.

Deze films vallen op door de vorm, door hoe ze hun verhaal vertellen, en trekken zo de aandacht voor de gehele film. Bovendien combineren ze elementen van Hollywood en van arthouse cinema. Het valt op dat de grens tussen deze twee filmvormen aan het vervagen is door het verschijnen van steeds meer films die deze combinatie maken. Dat dit een belangrijke trend is kun je niet alleen zien aan de films zelf, maar bijvoorbeeld ook aan de recente koerswijziging van de Rotterdamse bioscoop Cinerama, die van een bioscoop van de Pathé-keten is veranderd in een filmhuis dat arthouse films vertoont op dezelfde schaal waarop voorheen typische Hollywoodfilms werden vertoond. Blijkbaar heeft behalve een aantal filmmakers ook het publiek geen boodschap aan de voorheen soms vrij strenge scheidslijn tussen Hollywood en arthouse cinema.

Jorg Schellekens

[p. 16]

[p. 17]