Parmentier. Jaargang 16

[p. 37]

Léon Stapper
De apen van Gay

In 1727, het jaar waarin John Gay zijn grootste succes schreef, de ‘ballad-opera’ The Beggar's Opera, verscheen ook zijn eerste collectie fabels. Een populair genre in zijn tijd, met Matthew Prior (1664-1721) als belangrijkste auteur en voorbeeld in Engeland. Door de lichte toon van de fabel, waarin de lezer weliswaar een moraal werd voorgehouden, maar dan wel zo licht verteerbaar mogelijk, was het gedicht in deze vorm een ideaal vehikel voor Gay, die zijn bescheiden literaire reputatie vooral te danken had aan de juiste toon en de juiste vrienden. Na de eerste collectie van vijftig fabels in wat uiteindelijk het annus mirahilis van de dichter zou blijken, verscheen later, in 1738, postuum een tweede collectie van zestien fabels. Die waren langer - Gay liet de fabel zelf voorafgaan door een uitgebreide beschouwing - en een tintje harder en ernstiger van toon. Het succes van beide bundels was groot.

Vele herdrukken en nieuwe uitgaven volgden, waaronder een vertaling in het Frans (1759, door Madame de Kéralio) en zelfs in het Latijn (1777). In veel edities gingen de fabels vergezeld van gravures: in de editie van 1727 waren die van de hand van John Wootton en William Kent (zie bijgaande illustraties), op zich al geen onbekende kunstenaars; de editie van 1738 was voorzien van gravures van de veel bekendere Franse kunstenaar Hubert Franjois Gravelot. Latere bundelingen van alle fabels konden ook telkens bogen op groot succes en op illustratoren die ertoe deden, zoals Thomas Bewick in 1779, en zelfs William Blake, die een twaalftal van de zeventig illustraties uit de editie van 1794 voor zijn rekening nam. In 1827, een mooie honderd jaar na het verschijnen van de eerste bundeling fabels van Gay, vervaardigde Sir Edwin Landseer, een Engelse kunstenaar die befaamd was om zijn dierenschilderijen, een olieverfschilderij onder de titel ‘The Travelled Monkey’ (Guildhall Art Gallery in Londen) naar fabel XIV, dat op de cover van dit nummer afgedrukt staat.

John Gay (1685-1732), uit een aanzienlijke familie in Devon afkomstig, was vanaf zijn tiende wees, maar werd door een welwillende oom onder zijn hoede genomen en kreeg een uitstekende opleiding. Hij vertrok naar Londen om als jongste bediende bij een zijdehandelaar te gaan werken, maar schoof die betrekking al snel terzijde en zocht zijn heil in literaire kringen. Vanaf 1712 vond hij telkens opnieuw beschermheren,

[p. 38]

niet in de laatste plaats vanwege zijn prettige karakter. Een van die beoogde beschermheren was prins William, hertog van Cumberland, aan wie Gay de eerste serie fabels opdroeg (‘... new Fables, invented for his amusement...’). De prins was in 1727 zes jaar oud en de fabels zullen in hun volle omvang zijn begrip te boven zijn gegaan: ‘Het verhaaltje zal een klein kind wel kunnen boeien, maar de moraal is iets waar hij pas later iets van zal leren te begrijpen,’ schreef Gay aan zijn vriend Alexander Pope.

Toch kreeg Gay toestemming om de bundel aan deze jongere zoon van George II op te dragen. De publicatie bracht echter niet teweeg waar Gay op had gehoopt: hij werd afgescheept met een lage functie in dienst van prinses Louisa en weigerde die te aanvaarden. De kwade genius achter dat beledigende aanbod schijnt Robert Walpole te zijn geweest, de facto de premier van Engeland, ook al werd zijn functie destijds nog niet zo aangeduid, en een man van verreikende macht. Sommigen beweren dat Gay de functie weigerde op aandringen van zijn vrienden, maar een andere lezing is dat hij weigerde om zijn handen vrij te hebben voor een tegenaanval op Walpole. Die tegenaanval lag al klaar op zijn schrijftafel.

John Gay publiceerde voornamelijk poëzie en toneelstukken: de criticus Oliver Warner schreef daarover: ‘Gay tried verse, and did well enough; he tried moralizing, and found favour; then, gathering his strength, he combined his gifts in a flawless ballad-opera, and every generation has thanked him for it.’ (‘John Gay’, in: British Writers, Volume III, 1980, p. 66). The Beggar's Opera staat inderdaad onbetwist aan de top van zijn bescheiden oeuvre: het was de grote klapper van zijn letterkundige carrière, maar het stuk was ook bedoeld als de zoeven genoemde tegenzet. Onder het mom van een komische schets van de Londense onderwereld werd hier het eigenmachtige en grijpgrage beleid van de heersende klasse aan de kaak gesteld, en het kostte de oplettende toeschouwer weinig moeite om onder de bendeleden van de struikrover Macheath een zoveelste parodistisch portret van Walpole te ontdekken: ‘Robin of Bagshot, alias Gorgon, alias Bluff Bob, alias Carbuncle, alias Bob Booty’ deed met zijn vele bijnamen recht aan de destijds vigerende mening dat de eerste minister graag met steekpenningen in de weer was om zijn eigen positie te verstevigen en op te blazen.

[p. 39]

De fabels worden over het algemeen gezien als goede tweede op de ranglijst. Vooral door hun spitsvondigheid zijn ze de moeite waard. Ze zijn geschreven met een schijnbare moeiteloosheid, die alleen een groot talent kan suggereren, en bevatten altijd wel een paar opvallend puntig geformuleerde waarheden, die de lezer als het ware voortstuwen op zoek naar een volgend juweel. Bovendien valt Gay als fabeldichter op doordat hij zich zelden of nooit bedient van bestaande verhalen of clichés, maar origineel wil zijn en eigen gebeurtenissen en voorvallen bedenkt als illustratie van de ‘moraal van het verhaal’.

Van een politiek-satirische geest kan men Gay slechts met enige moeite betichten: de belangrijkste vorm van politiek waarin hij werkelijk geïnteresseerd was, had te maken met de machinaties bij het vinden van de juiste broodheer. Zijn fabels zijn dan ook eerder te rangschikken in de categorie milde kritiek, op de altijd heersende ondeugden welteverstaan. Desalniettemin nam hij ook in de fabels met regelmaat de hoge heren onder schot, zoals geïllustreerd kan worden aan de hand van de inleiding bij fabel XXII, ‘De geit zonder sik’ (waarin een geit zich wil onderscheiden van de rest door zijn sik te laten wegscheren: een ondernemende aap-barbier is hem daarbij maar al te graag van dienst):

Feit is dat telkens weer een and're modegril
de mens een tijdlang grijpt, tegen zijn wil.
Excuses dan dat 'k trots en megalomanie
(vanouds de privileges van de aristocratie)
ten beste geef aan apen, honden, mieren,
vlooien, uilen, geiten, wespen en stieren.
Die hebben praatjes, zeg ik, maar afijn:
'k heb nooit gezegd, toch, dat 't mensen zijn?

(regel 1-8)

Maar dit zijn speldenprikken vergeleken met de hardcore politieke satire van zijn tijd. De hardere toon die Gay in de fabels van 1738 aanslaat, is vooral toe te schrijven aan zijn teleurstelling in het hof en de aristocratie. Het blijft echter meer de verbittering van iemand die met zijn aangename en wendbare karakter en letterkundige prestaties meer had gehoopt te bereiken in hofkringen, dan de bitterheid van iemand die het establishment van harte wantrouwt en er juist daarom

[p. 40]

niets mee van doen wil hebben. Tekenend voor die geestesgesteldheid is de onverwachte felheid waarmee hij lucht gaf aan zijn teleurstelling: hij liet een gedicht circuleren over een moeder die haar kinderen wijst op een bewonderenswaardige verzameling fabels ‘writ by Gay’, waarop een van haar vroegwijze kinderen verdrietig vraagt waarom die meneer daar helemaal niets voor heeft teruggekregen...

De fabels die ik voor deze gelegenheid heb vertaald - of misschien moet ik zeggen: nageaapt - zijn uiteraard uitgekozen met de Reize door het Aapenland in het achterhoofd: apen spelen de hoofdrol. In totaal zijn er vier fabels waarin apen (mensapen of gewone apen: Gay gebruikt ‘apes’ en ‘monkeys’ blijkbaar zonder onderscheid te maken door elkaar) op de voorgrond treden: ‘The Monkey who had seen the world’ (1727, XIV), ‘The goat without a beard’ (1727, XXII), ‘The two Monkeys’ (1727, XL) en ‘The Baboon and the Poultry’ (1738, III). Alleen de eerste en derde daarvan zijn vertaald en hier opgenomen. De fabels gaan in beide gevallen over apen die naar de mensenwereld trekken, een omgekeerde beweging dus vergeleken met de Reize, maar uiteindelijk is het ook bij Gay de aap die zich iets aan de mensenwereld gelegen laat liggen, of hij zich nu spiegelt aan de wuftheden van die samenleving (XIV) of zich vrolijk maakt over de vermeende klunzigheid van mensen, waarmee hij zichzelf bespot (XL).

Over de vertaling:

Bij mijn weten zijn dit de eerste vertalingen van fabeldichten van Gay in het Nederlands, misschien zelfs wel de eerste vertalingen van Gay's dichtwerk überhaupt. De schrijver werd mogelijk wel gesignaleerd in ons land, maar zelfs The Beggar's Opera werd niet eerder dan in 1965 in het Nederlands omgezet (door Ernst van Altena).

Voor de tekst heb ik gebruik gemaakt van Vinton A. Dearing (ed.), John Gay: poetry andprose, Oxford, 1975 (Volume II) en van de prachtige Scolar Press-uitgave (1969), een facsimile van de oorspronkelijke edities van 1727 en 1738.

Vertalen van poëzie is als het jongleren met vier ballen: betekenis, woordgebruik en register, ritme en rijm. Dat er af en toe een bal op de grond valt, mag me kwalijk genomen worden, als u er daarna maar net zo om lacht als om Gay's fabels zelf.