Parmentier. Jaargang 16

[p. 71]

Roland Barthes
Dandyisme en mode
Vertaald door Walter van der Star

Eeuwenlang waren er evenveel kledingstijlen als sociale klassen. Elke rang had zijn eigen dracht en er werd niet geschroomd om van het tenue een regelrecht teken te maken, aangezien de standverschillen zelf als een natuurlijk gegeven werden beschouwd. Zo gehoorzaamde de kleding enerzijds aan een volkomen conventionele code, maar verwees die code anderzijds naar een natuurlijke, of beter gezegd: een goddelijke orde. Van dracht veranderen betekende veranderen van bestaan en van klasse, die niet van elkaar te onderscheiden waren. Zo zien we bijvoorbeeld dat de liefdesverwikkelingen in de komedies van Marivaux samenvielen met verwarring van identiteiten, veranderingen van sociale rang en kostuumwisselingen. Er bestond destijds een ware grammatica van de kleding, waarvan elke schending inbreuk maakte op de goede zeden, maar vooral op een diepere orde van de wereld: hoeveel intriges in onze klassieke literatuur zijn niet gebaseerd op het tekensysteem van kledingkenmerken!

Zoals bekend is de mannenkleding na de Revolutie ingrijpend veranderd, niet alleen wat de vorm betreft (die in essentie van het quaker-model was afgeleid), maar ook in de geest: de idee van democratie heeft een in theorie uniforme kleding voortgebracht die niet langer onderworpen is aan de eisen van de verschijning, maar aan die van arbeid en gelijkheid: moderne kleding (want ons mannenkostuum is in grote lijnen hetzelfde als in de negentiende eeuw) is in principe praktisch en passend: ze moet voor alle werksituaties geschikt zijn (zolang het geen manuele arbeid is); en haar eenvoud, of althans, haar soberheid, diende de moraliserende vormelijkheid te afficheren die kenmerkend was voor de negentiende-eeuwse bourgeoisie.

Toch was de scheiding tussen de sociale klassen in werkelijkheid allesbehalve uitgewist: de adel, die politiek verslagen was, bezat nog veel prestige, hoewel die zich beperkte tot de levenskunst; en de bourgeois moest zich verdedigen, niet tegen de arbeider (wiens dracht zich overigens nog steeds onderscheidde), maar tegen de opkomst van de middenklassen. Kleding moest dus als het ware smokkelen met de theoretische uniformiteit die haar tijdens de Revolutie en het Empire was opgelegd, en binnen een voortaan universeel model een aantal formele verschillen in stand houden waarmee klassentegenstellingen kenbaar werden gemaakt.

[p. 72]

Toen diende zich in de kleding en nieuwe esthetische categorie aan die zich van een lange toekomst verzekerd wist (in onze tegenwoordige vrouwenkleding wordt ze nog op grote schaal toegepast, we hoeven maar een willekeurig modeblad open te slaan om ons ervan te vergewissen): het detail. Aangezien het basismodel van mannenkleding niet veranderd kon worden zonder te tornen aan de principes van democratie en arbeid, is de gehele onderscheidende functie van kleding overgenomen door het detail (‘een kleinigheid’, ‘een niemendalletje’, ‘een maniertje’, enzovoort): de dasknoop, de stof van een overhemd, de knopen van een vest, de gesp van een schoen volstonden vanaf dat moment om de minste sociale verschillen uit te drukken; tegelijkertijd werd de aan de status ontleende superioriteit, die vanwege de democratische regels voortaan onmogelijk schaamteloos kon worden uitgedragen, gemaskeerd en gesublimeerd door een nieuwe waarde: smaak, of beter gezegd, want het woord is op toepasselijke wijze ambigu: distinctie.

Een gedistingeerd persoon is iemand die zich van het vulgaire onderscheidt door het gebruik van bescheiden middelen die echter een zeer grote en in zekere zin energetische kracht uitstralen. Aangezien hij enerzijds alleen door zijn gelijken wordt herkend en omdat die herkenning anderzijds in wezen berust op details, kunnen we zeggen dat de gedistingeerde man enkele discrete (dat wil zeggen tegelijk nauwelijks opvallende en discontinue) tekens toevoegt aan het uniform van zijn tijd: niet langer de spectaculaire tekens van een klasse waartoe men zich openlijk bekent, maar simpele tekens van verstandhouding. Distinctie dwingt het tekensysteem van de kleding om een semi-clandestiene weg in te slaan: enerzijds is de groep die haar kan lezen beperkt, en anderzijds zijn de voor een dergelijke lezing noodzakelijke tekens schaars en moeilijk te herkennen zonder een bepaalde kennis van de nieuwe kledingtaal.

De dandy (om ons tot zijn kleding te beperken, want het is algemeen bekend dat het dandyisme iets anders is dan alleen kleedgedrag) is iemand die zich voorneemt de kleding van de gedistingeerde man te radicaliseren door haar aan een absolute logica te onderwerpen. Bovendien drijft hij de distinctie op de spits: ze is voor hem in wezen niet langer sociaal, maar metafysisch: de dandy plaatst niet de hogere en de lagere klassen tegenover elkaar, maar uitsluitend en in absolute zin het individu en het vulgaire; bovendien is het individu voor hem geen algemeen idee: het individu is hij zelf, vrij van elke verwijzing

[p. 73]

naar een vergelijkingsobject, want net als Narcissus geeft hij zijn kleding uitsluitend ter lezing aan zichzelf. Daarnaast verkondigt hij dat zijn hele essentie net als die van de goden in het niets is gelegen: het ‘detail’ van de kleding is hier niet eens een concreet voorwerp, hoe onaanzienlijk ook; het is een vaak subtiel afwijkende manier om kleding te ontwrichten, te ‘vervormen’ en te ontdoen van elke betekenis die gedeeld zou kunnen worden: een splinternieuw kostuum door je bediende laten dragen, je handschoen nat maken zodat hij precies de vorm van je hand aanneemt, het zijn gedragingen waaruit blijkt dat het niet alleen om een selectief, maar ook om een door en door creatief idee gaat: de effecten van een vorm moeten doordacht zijn, kleding is geen object dat wordt uitgevoerd, maar een object dat wordt bewerkt.

Het dandyisme is dus niet slechts een ethiek (waarover sinds Baudelaire en Barbey veel is geschreven), maar ook een techniek. Het is de verbinding tussen deze twee die de dandy maakt, en het is duidelijk de tweede die de eerste waarborgt, zoals in alle ascetische filosofieën (bijvoorbeeld het hindoeïsme) waarin fysiek handelen dient als weg om het denken te ontplooien; en aangezien het denken van de dandy hier bestaat uit volkomen individuele zelfaanschouwing, is hij ertoe veroordeeld om eindeloos nieuwe onderscheidingstekens uit te vinden: soms schurkt hij tegen de rijkdom aan om de armen op afstand te houden, soms zoekt hij het verval om de rijken op afstand te houden: het ‘detail’ heeft juist als functie om de dandy in staat te stellen de massa te ontvluchten en nooit door haar te worden ingehaald; zijn individualiteit is in essentie absoluut, maar in substantie terughoudend, want hij mag nooit vervallen in excentriciteit, een vorm die zich maar al te gemakkelijk laat kopiëren.

Het ‘detail’ bood in principe de mogelijkheid om steeds weer ‘anders’ gekleed te gaan. In feite is er maar een beperkt aantal manieren om kleding te dragen en als details geen rol meer spelen in de fabricage, zijn de mogelijkheden tot vernieuwing van het kostuum snel uitgeput. Dat is wat er gebeurde toen de mannenkleding een zuiver industrieel product werd: omdat hij geen beroep meer kon doen op ambachtelijkheid moest de dandy afzien van volkomen individuele kleding, want zodra een vorm wordt gestandaardiseerd, zelfs als het om luxekleding gaat, zal hij nooit meer uniek zijn. De confectie was dan ook de eerste doodsteek die het dandyisme werd toegebracht. Maar wat het, alhoewel op subtielere wijze, definitief te gronde heeft gericht is waarschijnlijk

[p. 74]

de opkomst van ‘exclusieve’ modewinkels; die modewinkels verkopen kleding en accessoires die zich aan de massanormen onttrekken; maar aangezien die onttrekking geschiedt in een winkel, al is het een winkel voor luxeartikelen, wordt zij zelf normatief: wie een overhemd, een das of manchetknopen bij X of Z koopt, conformeert zich aan een bepaalde stijl en ziet af van elke persoonlijke (of anders gezegd: narcistische) schepping van individualiteit. Maar een fundamentele eis van het dandyisme was juist dat het schepping was, de dandy bedacht zijn tenue, precies zoals een moderne kunstenaar op basis van gangbare materialen een compositie bedenkt (bijvoorbeeld een collage); het betekent dat de dandy alles welbeschouwd zijn kleding niet kon kopen. Het dandyisme, gereduceerd tot de vrijheid om te kopen (en niet om te scheppen), kon alleen nog maar wegkwijnen en uitsterven; het kopen van de nieuwste Italiaanse schoenen of het nieuwste Engelse tweedpak is een in hoge mate vulgaire daad omdat men zich daarmee aan de Mode conformeert.

Mode is immers een collectieve nabootsing van een gangbare nieuwigheid; zelfs wanneer ze zich presenteert onder het voorwendsel de uitdrukking te zijn van een individueel karakter of, zoals dat tegenwoordig heet, van een ‘persoonlijkheid’, is ze in wezen een massaal verschijnsel dat op de warme belangstelling kon rekenen van sociologen, die het zagen als voorbeeld van de dialectiek tussen individu en collectiviteit. Mode is trouwens tegenwoordig een zaak van iedereen, zoals blijkt uit de enorme groei van het aantal gespecialiseerde vrouwenbladen. Mode is een institutie waarvan niemand tegenwoordig nog gelooft dat ze distinctie verleent: alleen onmodieus is een onderscheidend begrip; of anders gezegd, vanuit het gezichtspunt van haar massaliteit wordt Mode slechts waargenomen dankzij haar tegendeel: Mode is gezondheid en moraal, waarvan het onmodieuze slechts de zieke of ontaarde vorm is.

Daarom stuiten we op de volgende paradox: de Mode heeft elke doordachte individualiteit in kleding tenietgedaan door als een tiran te heersen over haar institutionele eenvormigheid. Niet de kleding zelf is gebureaucratiseerd (zoals in samenlevingen zonder mode), maar subtieler nog, haar individualiteit. Via de Mode een klein beetje dandyisme in alle eigentijdse kleding injecteren betekent onherroepelijk de dood van datzelfde dandyisme, dat ertoe veroordeeld is radicaal te zijn of op te houden te bestaan. Niet de algemene

[p. 75]

socialisatie van de wereld (zoals we die ons zouden kunnen voorstellen in een samenleving met strikt uniforme kleding, zoals het vroegere China) betekende het einde van het dandyisme, maar de interventie van een kracht tussen het absolute individu en de totale massa: de Mode heeft in zekere zin de taak gekregen om het dandyisme af te zwakken en te neutraliseren; de moderne democratische samenleving heeft daarmee een soort afstemmingsorganisme in het leven geroepen dat dient om automatisch evenwicht te scheppen tussen de behoefte aan individualiteit en ieders recht om die te bevredigen. Dat is duidelijk een contradictio in terminis: de samenleving heeft de Mode alleen levensvatbaar kunnen maken door de vernieuwing van kleding aan een strikt regelmatige duur te onderwerpen, die traag genoeg is om zich eraan te kunnen onderwerpen en snel genoeg om de koopfrequentie te verhogen en opnieuw verschillen in rijkdom tussen mensen in het leven te roepen.

Ongetwijfeld staat vrouwenkleding dankzij het grote aantal elementen (eenheden, zou men kunnen zeggen) waaruit het bestaat nog steeds een groot aantal mogelijke combinaties en dus een authentieke individualisering van het tenue toe. Maar het is duidelijk dat, ongeacht de (waarschijnlijk narcistische en homoseksuele) psychologische eigenschappen die van het dandyisme een in essentie mannelijk verschijnsel hebben gemaakt, de kleding van de dandy alleen kon bestaan gedurende de kortstondige historische periode waarin haar model uniform was en haar details varieerden. Hoewel mannenmode aarzelender en minder radicaal is dan vrouwenmode, raakt de mogelijkheid om met details te variëren toch uitgeput, zonder dat er al die jaren iets is veranderd aan het basismodel van de kleding: ze berooft het dandyisme van zowel zijn beperkingen als zijn voornaamste voedingsbodem: het is wel degelijk de Mode die verantwoordelijk is voor de dood van het dandyisme.

[p. 76]

Fin