Parmentier. Jaargang 16

[p. 59]

Rokus Hofstede
Bourdieu en de concurrentiestrijd

De cultuursociologie van Pierre Bourdieu wordt nogal eens gereduceerd tot de stelling dat mensen onderhevig zijn aan ‘distinctiedrang’: mensen ‘willen zich van elkaar onderscheiden’. Die gemakzuchtige frase heeft her en der, en speciaal in Nederland, ingang gevonden als een handzame samenvatting van Bourdieus werk. Bourdieu heeft deze misinterpretatie ook wel een beetje aan zichzelf te wijten. Wie vindt dat het begrip distinctiedrang weinig tot niets verklaart, moet op misverstanden voorbereid zijn als hij zijn cultuursociologische hoofdwerk de titel La Distinction (Minuit, 1979) meegeeft.

Sinds Carry van Bruggens vermaarde slogan ‘levensdrift is distinctiedrift’, waarmee haar Hedendaagsch Fetischisme (1925) opent, is het gangbaar geworden elk onderscheid in taalgebruik, kleding of omgangsvormen te beschouwen als een doelbewuste, intentionele poging om zich te verheffen boven anderen. Zo bijvoorbeeld publicist Ger Groot, die in zijn aan Bourdieu gewijde in memoriam (De Groene, 02-02-2002) het verschijnsel dat hij betitelt als ‘Habitat-syndroom’ beschouwt als een ‘typisch Bourdieu-geval’: de Habitatklant koopt zijn meubeltjes niet omdat hij ze mooi vindt maar omdat hij zich wil afficheren met zijn vooruitstrevende smaak en zich zo wil onderscheiden van het ‘klootjesvolk’; hij ‘zou er zo graag bij willen horen, maar is steeds te laat’.

Groots Habitat-syndroom staat in de sociologie bekend onder de naam trickle down effect: stijlinnovaties binnen de elite worden doelbewust gekopieerd door de lagere klassen en verliezen daarbij hun modieuze karakter. Bourdieus analyse van de culturele smaak is te beschouwen als een kritiek op dat trickle down- model. Wat op een bepaald consumptieniveau een ontoegankelijke luxe lijkt, kan door het opkomen van nieuwe consumptiemogelijkheden inderdaad verworden tot gemeengoed. Dat effect is echter niet het resultaat van een doelbewust streven naar distinctie, maar een objectief, automatisch gevolg van de ‘orkestratie’ tussen de interne strijd binnen culturele productievelden en de interne strijd binnen verschillende fracties cultuurconsumenten.

Van die rijkelijk abstracte stelling biedt Bourdieus hier vertaalde

[p. 60]

voordracht over mode een fraaie illustratie. Juist de ontmoeting tussen de esthetische innovaties van bepaalde couturiers en de consumptieve behoeften van bepaalde sociale klassen of klassefracties is de motor van modetrends: jonge, nieuwe couturiers zijn de ‘objectieve bondgenoten’ van jongeren binnen de dominante of opkomende sectoren van de middenklasse, die in de symbolische revoluties waarvan vestimentaire vernieuwingen de belichaming zijn een ideale uitdrukking vinden van hun ambivalente relatie tot het establishment.

Bourdieus analyse van mode, maar ook van andere, meer legitieme culturele praktijken, simplificeert die praktijken dus niet tot een cynische zucht naar status of distinctie. In het culturele verkeer hanteren mensen distinctieve strategieën, maar zonder dat die de vorm van een program of project hoeven aan te nemen. Het is niet ondenkbaar dat de Habitat-klant zijn meubeltjes koopt omdat hij ze mooi vindt.

En koopt hij ze toch omdat hij ‘erbij wil horen’, dan is hij inderdaad te laat - in dat opzicht klopt Groots beschrijving van het ‘Habitat-syndroom’. Het geval wil dat mensen zich van elkaar onderscheiden. Maar wie daar in de ‘dialectiek van de concurrentie’ doelbewust naar streeft, bewijst alleen zijn banaliteit. Of, zoals Bourdieu het formuleert: ‘Wie niet “achter wil lopen” voert altijd een bij voorbaat verloren strijd, want met zulke aanspraken laat men zich per definitie het doel van de wedstrijd voorschrijven en aanvaardt men dus ook de handicap die men nu juist wil overbruggen.’