Parmentier. Jaargang 15

[p. 77]

Lieven de Cauter en Patrick Deboosere
‘Schurkenstaat’ of ‘schurkenstreek’
Over de constructie van een vijandsbeeld na de koude oorlog

Introitus: Opkomst van de schurkenstaat en het einde van Empire

Rogue state. État Voyou. Schurkenstaat. In alle talen vormt het een prachtig oxymoron. ‘Schurken-Staat’. Een contradictio in terminis die de oren doet tuiten: schurken overtreden orde en recht en de staat installeert en handhaaft orde en recht, is orde en recht. Het neologisme heeft een onduidelijke oorsprong. Maar de term is in elk geval ouder dan de regering Bush. Hij duikt al op onder de regering Clinton. Derrida was zo geschrokken toen hij de boeken van Chomsky en van William Blum over Rogue States¹ las, dat hij prompt een boek lang uitweidde over het begrip, onder de veelzeggende titel Voyous. Met als geestige ritournelle - Derrida heeft zo altijd van die zinnetjes die bezwerend-ironiserend terugkeren - ‘Voyou que je suis’. Gespuis dat ik ben. Maar de stelling is verpletterend duidelijk: de ‘Verenigde Staten die zeggen zich garant te stellen voor het internationaal recht en die het initiatief nemen voor de oorlog, voor politionele operaties of voor het handhaven van de vrede omdat zij er de macht toe hebben, deze Verenigde Staten en de staten die hun bondgenoten zijn in deze acties, zijn zelf, voor zover ze soeverein zijn, de eerste schurkenstaten.’²

Dat klinkt als een overstatement, maar past vreemd genoeg ook in hun zelfbeeld. Nixon huldigde de ‘madman theory’. Volgens Chomsky komt ze hier op neer: ‘Onze vijanden moeten inzien dat we gek en onvoorspelbaar zijn, met uitzonderlijk vernietigende kracht tot onze beschikking, zodat ze buigen uit angst.’³ Het concept werd naar verluidt uitgevonden in Israël in de jaren vijftig door de regerende arbeiderspartij, waarvan de leiders ‘pleitten voor waanzinnige daden’. Minister Moshe Sharett schreef in zijn dagboek ‘dat we uit ons dak zullen gaan (“nishtagea”) als we voor het hoofd worden gestoten’. Het was, nog steeds volgens Chomsky, een ‘geheim wapen’ tegen de VS die in die tijd als niet-betrouwbaar genoeg werden beschouwd. Hier wordt openlijk gesteld dat het erop aankomt om een onberekenbare wildeman als persona te projecteren. Zowel de VS als Israel zijn daar recentelijk voortreffelijk in geslaagd. De madman theory doet weer volop opgeld. Daarom kan men nog meer waanzin verwachten, meer fronten (zoals Iran) in deze permanente ‘oorlog tegen terreur’.

1 Chomsky, N., Rogue States. The Rule of Force in World Affairs, Cambridge, South End Press, 2000. Blum, W., Rogue State: a guide to the world's only superpower. Common Courage Press, 2000.

2 Derrida, J., Voyous. Deux essais sur la raison. Galilée, Parijs, 2003, p. 145.

3 Chomsky, N., ‘Rogue States’, ZMagazine (http://www.zmag.org/chomsky/articles/z9804-rogue. html).

[p. 78]

Dus laat daar van het begin af aan geen misverstand over bestaan: het kan hier niet de bedoeling zijn om zich vrolijk te maken over deze term en er literaire kunstjes mee uit te halen. Toegegeven, de verleiding is groot. Schurkenstaat, het klinkt bijna mooier dan ‘ijskoude hitte’ of ‘oorverdovende stilte’. Of ‘pornografische theologie’. Weet ik veel. Laat dat onze eerste intuïtie zijn. Deze term is een vorm van pornografische theologie, whatever that may be. Het is kromme rechtstaal. Ideologische new speak. Recht uit de Animal Farm van de New World Order. Door en door orwelliaans.

Een oxymoron openplooien is altijd gemakkelijker gezegd dan gedaan, want het tuig heeft de neiging om dicht te klappen, anders zou het geen oxy-moron zijn - letterlijk een scherpe stompheid (van oxy zoals in oxide, zuur/scherp, en van moron, dat stomp of dwaas betekent, denk aan ‘You moron!’). Wat, dat had u al begrepen, op zich een schitterend oxymoron is. Dus het woord oxymoron is een oxymoron. Dat vindt u niet verbazingwekkend? Okay. Het woord metafoor is ook een metafoor misschien, maar al veel minder. En het woord metonymie is geen metonymie. Het woord ellips is niet elliptisch en het woord palindroom is geen palindroom, net zo min als een anagram omgekeerd kan worden geschreven en dus geen anagram is (van het woord anagram, bijvoorbeeld. Het is wel mooi: Margana. Dat wordt vast een heldin in een stripverhaal over semiotische ridders). Ridders die natuurlijk gezwind vanonder de haakjes uitkruipen om de staat tegen de schurken verdedigen, of als ware schurken de staat te verdedigen, of nog: zich tegen de schurken van de staat te verdedigen. Ze vechten met rondetafelriddersheldenmoed maar de verwarring tussen de witte en de zwarte ridders, tussen goed en kwaad, tussen wie de vijand is en wie niet, tussen wat recht is en wat onrecht, wat wet en wat wetteloosheid, is al bij voorbaat onvermijdelijk.

Nu doe ik het toch, ik weet het. Het is heel moeilijk om je serieus te houden bij het woord. Het werkt op de lachspieren. Schurkenstaat. In godsnaam, en dan nog in de mond van een van de grootste oorlogsmisdadigers uit de recente geschiedenis. En dan besterft mij de lach op de lippen. Als ik Bush het woord hoor uitspreken. Hoe kolossaal ook als oxymoron, ik kan er niet om lachen. Ik wilde slechts tonen dat de hele kracht van het woord ligt in het feit dat het zo'n diabolisch-geniaal-idioot oxymoron is. Het is een warwinkel. Schurkenstaat: de hele politieke theorie van Aristoteles over Hobbes

[p. 79]

tot heden in een kakofonische unisono: de coincidentia oppositorum, de ultieme contradictio in terminis tussen de (rechts)orde van de staat en de wanorde, de wetteloosheid van de natuurtoestand (de uitzonderingtoestand), en dat allemaal in één elegant spin doctor's buzzword. Het wijst naar het hart van de Nieuwe Imperiale Wereldorde. Of wat je dit, ons heden, ook noemen wilt.

Empire is het niet meer. Op het moment dat de VS andere staten aanvielen die zij uitgeroepen hadden tot schurkenstaten (de inval in Afghanistan, dat merkwaardig genoeg niet op het klassieke lijstje van de schurkenstaten stond en vooral Irak, en straks misschien ook Iran), heeft het de internationale rechtsorde, het kader voor Empire in de betekenis van Negri & Hardt als drieledige piramide, omver gekegeld. Volgens Negri en Hardt, zoals intussen wellicht genoegzaam bekend, is de nieuwe wereldorde een synthese tussen monarchie (de VS), aristocratie (de VN Veiligheidsraad, de G8, de Wereldbank, het IMF, de multinationals) en democratie (de VN, de pers, de NGO's, de godsdiensten...). De War on Terror als permanente oorlog is een poging om deze driedelige piramide omver te kegelen ten voordele van een monarchie of tirannie. Dat is ook wat de meeste van de tientallen boeken bedoelen die recentelijk American Empire in de titel voeren: geen gebalanceerd, triadisch imperium in de zin van Negri en Hardt, maar een unilaterale wereldorde met Amerika als alleenheerser door permanente oorlog. Men kan natuurlijk Negri's theorie van Empire redden door aan te voeren dat de piramide alleen topzwaarder geworden is, met meer macht voor de monarchie (de VS), maar wel degelijk nog overeind staat; dat het dus eerder om een herschikking dan om een omverwerping gaat, eerder om een versterking van macht, dan om een machtsgreep. De keuze voor permanente oorlog laat echter het tegendeel vermoeden.

Wellicht kan men de toekomst van de Nieuwe Imperiale Wereldorde het best begrijpen vanuit The empire strike back. De Star Wars sequel is achteraf bekeken een scenario dat zich aan het realiseren is: het intergalactische parlement is omvergeworpen als een praatbarak (Thank god the UN is dead, schreef Richard Perl, Prince of Darkness, kort na de inval in Irak) en de rebellen worden bevochten met intelligente wapens, special forces en drones. De militaire strategie van de VS is gericht op het maken van een vierde legermacht boven de drie andere: naast en boven de land-, zee- en luchtmacht, the Space force. De kans is echter groot dat

[p. 80]

de War on Terror eerder uitloopt op een soort Mad Max-scenario. (Denk aan de chaos in Afghanistan en Irak.)

Corpus: De constructie van een vijandsbeeld na de koude oorlog

Politiek, is volgens Carl Schmitt niet het bepalen van het goede leven, zoals Aristoteles dacht, maar het bepalen van de vijand. De term Rogue state functioneert als tautologie in die taak: schurkenstaat is wie door de VS schurkenstaat wordt genoemd (stelde ook Blum, en in zijn spoor Derrida). Schurkenstaat is een soort a-priori diabolisering van de vijand.

Laten we deze constructie van de vijand na het einde van de koude oorlog even ernstig reconstrueren. Daarbij moeten we terug in de tijd, voorbij nine-eleven. Want, hoewel sinds 11 september de wereld er anders is gaan uitzien, was deze historische gebeurtenis niet de oorzaak van de veranderingen, maar eerder het startschot om een uiterst radicaal buitenlands beleid in de praktijk te brengen; een beleid. dat de politieke visie van de neoconservatieven weergeeft en gericht is op de verovering van de ultieme wereldheerschappij: The Project for the New American Century (PNAC). Het is bijzonder leerzaam om een aantal uitspraken en stellingen van de neocons op een rij te zetten. In 2000 publiceerden William Kristol (de peetvader van de neocons en stichter van de PNAC) en Robert Kagan een verhelderend boek: Present Dangers.

Van meet af aan vatten de neocons de vrede na het einde van de korde oorlog op als een probleem: hun cruciale stelling was dat, nu de Sovjet-Unie als wereldmacht van liet toneel was verdwenen en de VS dus geen duidelijke vijand meer hadden, de bevolking en de elites zich niet langer zouden inspannen om Amerika's militaire placht in stand te houden. Nochtans was dit het moment om de wereld definitief onder Amerikaanse overheersing te brengen: ‘Het doel van de Amerikaanse buitenlandse politiek had moeten zijn om wat Charles Krauthammer een “unipolair moment” noemde om te zetten in een unipolair tijdperk.’ Kristol en Kagan noemen dit ‘de welwillende wereldhegemonie van Amerika’, benevolent global hegemony.⁴ Om de Amerikaanse bevolking voor zo'n plan te motiveren en te overtuigen van de noodzaak van een versterkte Amerikaanse militaire macht, was een sterke vijand nodig die een duidelijk gevaar vormt. Het hele boek is er op gericht het bestaan van een dergelijke vijand duidelijk te maken:

4 Kagan, R. & Kristoll, W.. Present Dangers. Crisis and oppurtunity in American foreign and defense policy, Encounter Books, San Francisco, 2000. p. 6.

[p. 81]

‘... vandaag is er een ‘actueel gevaar’ [present danger]. Het heeft geen naam. Het is bij geen enkele strategische tegenstander te vinden. Het past niet netjes onder de hoofding van ‘internationaal terrorisme’ of ‘schurkenstaten’ of ‘etnische haat’.⁵ Ze wisten het duidelijk zelf niet erg goed. Hoe construeert men een nieuwe vijand?

Toen Bush aan de macht kwam, was het begrip ‘schurkenstaat’ nog een stuntelige poging om die vijand als een strategische eenheid te definiëren. Maar na 11 september bleek de noemer van het internationale terrorisme uitermate geschikt om Amerika's strategisch optreden in te bedden en werd de ‘as van het kwaad’ de vijand die moest verslagen worden. Dat Saddam Hussein en Osama Bin Laden gezworen vijanden waren, was niet van belang. Onmiddellijk na 11 september richtte de PNAC een open brief aan president Bush waarin de inval in Afghanistan en de uitschakeling van Saddam Hussein bovenaan de agenda stonden.⁶ De blauwdruk voor de voorstellen in de brief en voor het buitenlands beleid van de Bush-administratie dat na 9/11 door de neocons, met Wolfowitz op kop, werd bepaald, vinden we echter al terug in 2000 in ‘Present Dangers’. Ten eerste is er de idee van de preventieve oorlog: ‘Amerikaanse bewindslui van vandaag zouden moeten inzien dat hun taak erin bestaat niet te wachten op de komst van de volgende grote dreiging, maar eerder om het internationale landschap zodanig te vormen dat het ontstaan van een dergelijke dreiging voorkomen wordt. Anders gesteld: de overkoepelende doelstelling van de Amerikaanse buitenlandse politiek blijft: een internationale orde die met onze belangen en principes overeenstemt bewaren en uitbreiden’.⁷

Het hele programma is er onmiskenbaar een van oorlog en agressie, van oorlog op lange termijn, op alle fronten en tegen elke vijand die de Amerikaanse hegemonie dwarsboomt. Het is een politiek die onvermijdelijk leidt naar ultieme confrontatie met elke nieuwe opkomende, regionale of globale macht die door haar bestaan zelf, door haar ontwikkeling en door het nastreven van haar belangen het Amerikaanse streven naar wereldoverheersing in de weg staat. Het is het soort logica dat een vreedzame wereld onmogelijk maakt. De conflicten in Afghanistan, Irak, Palestina en recentelijk Libanon zijn slechts het voorspel van wat komen gaat. De ultieme verdediging van die Amerikaanse politiek is een perfecte cirkelredenering. ‘Zolang we trouw blijven aan de principes van de oprichting van Amerika, zal

5 Op. cit., p. 9.

6 http://www.newamericancentury.org/Bushletter.htm.

7 Kagan, R. & Kristoll, W. Op. cit., p. 12.

[p. 82]

ons eigenbelang als grootmacht onafscheidelijk verbonden zijn met de universele belangen van de mensheid om te leven in vrijheid en geluk na te streven.’⁸

Dat zou men een ‘schurkenstreek’ kunnen noemen: mijn belang is het algemeen belang en omdat alles wat indruist tegen mijn belang ook indruist tegen het algemeen belang worden wij de internationale politie. Zoals Chomsky schamper opmerkt is dit een belediging van de politie, want de politie verdedigt de wettelijke orde, maar Amerika werpt de internationale rechtsorde, juist door zijn rol als international cop, omver.⁹ Toen op 11 september 2001 her en der werd geopperd dat de Derde Wereldoorlog begon, zat men er niet ver naast. De neocons hadden deze oorlog in Present Dangers reeds voorspeld: ‘De huidige epoche van relatieve vrede is niets meer dan een interludium tussen het einde van de koude oorlog en het begin van het volgende grote conflict,’ schreef Kagan in 2000.¹⁰ Vandaag begint Bush zijn speeches met de verklaring ‘America is at war’...

Het vervolg kennen we: de revanche-invasie in Afghanistan, de illegale inval in Irak, de bomaanslagen in Istanbul, Madrid en Londen. Ook de hemeltergende vernietiging van Libanon is deel van deze oorlog tegen de terreur: Israëls straffeloosheid is gefundeerd in de kwalificatie van Hezbollah als terroristische organisatie. Dit alles werkt de verdere radicalisering van de Islam in de hand. Terwijl ik dit schrijf zijn niet alleen in Londen een reeks moslimextremisten opgepakt maar ook in Denemarken, dat ook deel uitmaakt van de zogenaamde coalition of the willing. Dus: there is method in the madness: de aanslagen treffen de staten die mee verantwoordelijk zijn voor de illegale invasie en bezetting van Irak. Een Belgische hoge ambtenaar van politie waarschuwt dat de oorlog in Libanon een aantal islamitische allochtonen alhier heeft geradicaliseerd en het gevaar op een aanslag in ons land is toegenomen. Wat er ook van zij, het uiteindelijke resultaat is, dat de oorlog, de permanente oorlog tegen de terreur het fundamentalisme en het terrorisme steeds meer aanzwengelt. Openlijk vragen mensen zich af: wanneer Den Haag? Wanneer Brussel? En terecht, toch zeker wat Den Haag betreft. Want ook Nederland is medeplichtig aan de illegale invasie die een agressieve oorlog is - sinds Neurenberg de hoogste misdaad: de misdaad tegen de vrede.

U denkt toch niet dat het westen (de VS en Israël gevolgd door Groot-Brittannië en het kleine grut van de coalition of the willing) ongestraft

8 Op. cit., p. 304.

9 Chomsky, N., ‘Rogue States’, ZMugozieo (http://www.zmag.org/chomsky/articles/z9804-rogue.html).

10 Op. cit. p. 241.

[p. 83]

illegale oorlogen kan blijven voeren, burgerdoelwitten treffen, verarmd uranium en witte fosfor gebruiken tegen burgers (nu ook in Libanon), martelen op grote schaal - denk aan Abu Ghraib, gevangenen uitleveren aan landen die folteren of zonder vorm van proces opsluiten in concentratiekampen als Guantánamo, steden bombarderen zoals Fallujah of Beirut, burgeroorlogen ontketenen, civiele infrastructuren zoals bruggen en wegen vernietigen, bevolkingen op de vlucht jagen en slepende humanitaire crisissen veroorzaken zoals de ineenstorting van de gezondheidszorg in Irak of de chronische ondervoeding van de Iraakse kinderen, enzovoort? Wat had u gedacht? They will bring it home to us. Ik vind het vreselijk maar... het verbaast mij niet.

Conclusio?

De beloftevolle vrede na het einde van de koude oorlog, ingeluid door de val van de Berlijnse muur in 1989, is niet meer. De permanente oorlog heeft een aanvang genomen. Nee, hij is volop bezig en wellicht is Iran het volgende doelwit, hoe waanzinnig het ook klinkt. De term ‘schurkenstaat’ is symptomatisch voor ons tijdsgewricht. Hij heeft zijn dienst bewezen in de constructie van een vijandsbeeld. Hij wordt nu minder gebruikt, juist omdat hij zijn dienst bewezen heeft en daarenboven door zijn hoog spin-gehalte terugkaatst: als de Verenigde Staten exceptionalism in theorie en praktijk bepleiten en alle internationale regels en verdragen, de conventie van Genève incluis, openlijk aan hun laars lappen, wie is dan de schurkenstaat? Blum en Chomsky gaven het antwoord: de VS zijn de grootste schurk van alle staten. En Derrida ging nog een stap verder: ‘L'état est voyou’, de staat is een schurk.

Wat we nodig hebben is een voortdurende deconstructie van het vijandsbeeld, voortdurend de slagwoorden van onze tijd tussen aanhalingstekens zetten die we, zoals wijlen Derrida, als wasknijpers gebruiken om vieze was beet te pakken. De term (‘schurkenstaat’) heeft voor politiek gebruik wellicht een beperkte houdbaarheidsdatum omdat het als oxymoron een soort doos van Pandora is: hij is problematisch en wijst op een probleem. Op de crisis van de staat, van de natiestaat. Hij is symptomatisch, en symptomatische termen werken een beetje als een lapsus of een tic, een symptoom in psychoanalytische betekenis: je kan ze niet controleren. Als symptomatische term is hij verbonden met de uitzonderingstoestand: de monarch, de VS als wereldsoeverein,

[p. 84]

die het internationaal rechtssysteem aan de kant heeft gezet, wijst door middel van een schimmig juridico-politiek begrip een doelwit aan. Het begrip is een soort abracadabra, een doopformule, een banvloek. Wie schurkenstaat wordt genoemd is meteen vogelvrij en mag dus aangevallen worden Het is een tautologische, lege, performatieve term: wie schurkenstaat wordt genoemd is doelwit, wie doelwit is wordt schurkenstaat genoemd... De term is ten slotte vooral symptomatisch omdat hij vooruit wijst naar wat men de Mad Max-fase van de internationale politiek zou kunnen noemen, die door de War on Terror is ingeluid. Militair disaster management. Overheersing door chaos. Die vroeg of laat leidt tot veralgemening van de chaos. Biopolitiek in de post-etatische fase: de permanente oorlog als planetaire uitzonderingstoestand. Viriolo spreekt zelfs al van een ‘globale burgeroorlog’.

Deze uitzonderingstoestand houdt ons allen in de ban. De schurkenstaat is het ideale spookachtige doelwit omdat het terrorisme niet direct is aan te pakken. En terrorisme is op zijn beurt een ideaal alibi om - liefst militair zwakke - staten aan te pakken (zoals in het geval van Irak, dat er volstrekt niets mee te maken had). De constructie van het vijandsbeeld is goed, wellicht te goed gelukt: nu is de vijand overal. Er is, geheel volgens het boekje (van Carl Schmitt) én de externe vijand, én de alomtegenwoordige interne vijand (denk aan in Engeland geboren zelfmoordterroristen). Door de versterking van de controle op de eigen bevolking zullen de antiterrorismewetten zeker de democratie verdedigen... door haar telkens een beetje meer op te heffen.¹¹ Een schurkenstreek? Ik vrees van wel. Ook hier in Europa. Wanneer men burgerlijke vrijheiden en grondwetten begint in te perken of op te schorten, worden alle staten schurken. En alle landen schurkenstaten.

11 Het is dat wat Derrida de ‘auto-imuniteit van de democratie’ noemde, Voyous o.c. pag.59 e.v., passim.