Parmentier. Jaargang 12

[p. 159]

Floor van Renssen
De taalgevoeligheid van een aardse prozaschrijver
Over De dieven zijn al gaan slapen van Leo Pleysier

Leo Pleysier heeft bij het kiezen van zijn titels een voorkeur voor volledige zinnen: de roman waarmee hij in Nederland doorbrak heette Wit is altijd schoon (1989), een paar jaar later verscheen De gele rivier is bevrozen (1993). Beide titels zijn ontleend aan uitspraken van de mensen die hij in deze romans portretteert. In Wit is altijd schoon krijgt Pleysiers babbelzieke moeder gestalte, die in het hoofd van de schrijver blijft doorspreken na haar dood. De gele rivier is bevrozen gaat over zijn ‘Tantenon’, die voor de missie naar China en India vertrok. Haar raadselachtige brieven fascineren het jongetje dat de schrijver was, opgroeiend op het Vlaamse platteland in de jaren vijftig. Leo Pleysier beschikt over de in het Nederlandse taalgebied zeldzame gave zijn personages te tekenen door middel van hun taal. De Vlaamse omgangstaal is bij hem méér dan taal alleen. De personages worden als mensen vormgegeven met de woorden die ze gebruiken.

Begin dit jaar verscheen er een nieuwe Pleysier, met opnieuw een titel die bestaat uit een volledige zin: De dieven zijn al gaan slapen. Ditmaal gaat het niet om een roman, maar, volgens de achterflap, om een ‘beknopte autobiografie’: ‘De dieven zijn al gaan slapen bevat fragmenten, notities, reflecties, waarnemingen en herinneringen. Over opgroeiende kinderen gaat het, over wonen, over fotografie, tuinieren, liefdesverdriet, lezen en schrijven, Afrika, een wolkenhemel, over nagelbijten, over theater, over spreken en zwijgen, over steenafval en over taal.’ Ook nu is de titel ontleend aan een uitspraak van een van de figuren uit het boek; ditmaal van zijn driejarig zoontje, dat 's avonds in de auto vaststelt dat de lichten in de gevangenis zijn gedoofd.

De vorm van deze ‘beknopte autobiografie’ is even wennen. Dagboekachtige notities zijn ingedeeld naar verschillende onderwerpen, die de zes hoofdstukken van het boek vormen. We lezen eerst over Pleysiers familie: ouders, broers en zussen, zijn kinderen en kleinkinderen. In het ene fragment rijdt hij met vrouw en drie kinderen in de auto, zijn jongste zoontje op schoot, in de volgende alinea woont zijn oudste zoon ineens in Afrika, met twee half-Afrikaanse kinderen. Tussendoor lezen we stukjes uit de brieven die Tantenon in de jaren vijftig schreef of herinneringen aan zijn ouders. Ze lijken letterlijk overgenomen uit aantekeningenschriftjes; de taal waarin deze stukken geschreven zijn is niet altijd even literair doordacht, er worden soms zelfs wat banale uitdrukkingen gebruikt, zoals iemand schrijft die snel even noteert wat er door hem been schiet. Het doet aanvankelijk nogal toevallig aan, gewoontjes en zelfs een beetje kneuterig:

November. De avond is gevallen en buiten waait de wind om het huis. Simon zit te knutselen aan de namaakgitaar die hij gisteren, met de hulp van Hendrik uit een stuk blokplaat heeft gezaagd. Hendrik is aan zijn fiets aan het sleutelen in de garage. Hanne telefoneert uitgebreid met vriendjes en vriendinnen. En Leen zit de krant te lezen, met haar voeten bovenop de radiator van de centrale verwarming.
Iedereen is er. Wij zijn volledig. Ons ploegje is compleet. (p. 17)

[p. 160]

In het derde hoofdstuk, met de RTL4-achtige titel ‘Huis en tuin’, vertelt Pleysier over de sfeer en architectuur van zijn zelfgebouwde huis, over planten en bomen in zijn tuin, zijn beleving van de seizoenen, zijn werkkamer en over regen, sneeuw, zon en lente. Je begint je als lezer af te vragen waarom dit dagboek relevant is. Is deze verzameling aantekeningen een doordacht geconstrueerde autobiografie, of een snel in elkaar gezet boek, vol bijeengeraapte stukken die als los zand aan elkaar hangen?

Gelukkig geeft het boek zelf antwoord op deze vragen. De tekst krijgt meer diepte als Pleysier vertelt over zijn schrijverschap en zijn fascinatie voor de taal van mensen om hem heen. Het boek gaat functioneren als een ‘kijkje in des schrijvers keuken’.

In het hoofdstuk ‘Mensen en stemmen’ lezen we aanzetten tot verhalen en flarden van gesprekken die recht van de straat en uit de supermarkt op papier lijken beland. Sommige van deze anekdotes heeft Pleysier gebruikt voor zijn romans. We hebben hier dus letterlijk te maken met het ruwe materiaal, de grondstoffen waaruit zijn boeken zijn ontstaan. Maar ook in die onbewerkte vorm zijn ze de moeite van het lezen waard. Tussen de ontroerende beschrijvingen van alledaagse voorvallen uit gewone mensenlevens staat een reeks brieven van een schoolmeisje aan haar vriendje (p. 90):

Maandag
Patrick mijn lief,
Het was weer heel plezant om u terug te zien, gisterenmiddag. Alleen hadt ge na de voetbal wat teveel gedronken, vond ik. En ik vind het ook niet prettig dat ge in het gezelschap van uw kameraden zo begint op te scheppen altijd. Frans L. was plezanter gezelschap. Hij was met Ingrid eerst naar de jeugdclub en daarna naar dancing The Jukes gereden. En achteraf hadden ze hard gevrijd in de auto, vertelde ze mij. Kom mij zaterdag ook halen. Ik zit gereed. Ik sta op scherp voor u.
Sylvie

Deze fragmenten lijken het directe resultaat te zijn van de manier waarop Pleysier in de wereld staat, zoals hij aan het begin van het boek als volgt omschrijft:

Ik heb altijd alles gezien en alles gehoord. Niets ontgaat me van wat vlak bij of rondom mij is, tenminste dat denk ik dan toch. Ik ben altijd en overal op mijn qui-vive. Waarom dat zo is (en waar ik het vandaan heb) weet ik niet, maar het alarm is permanent. Vierentwintig uur op vierentwintig branden de zoeklichten en gaan de sirenes. Al van kindsbeen heb ik het gevoel dat ik ook op het minste alert moet zijn en dat ik mijn post geen seconde mag of kan verlaten. Dodelijk vermoeiend is het. Belang heb ik er ook niet bij, integendeel. En toch zou ik het niet anders willen. (p. 14)

Alles wat om hem been gebeurt kan van levensbelang zijn voor zijn werk. Dat dit in het dagelijks leven dodelijk vermoeiend is, is niet moeilijk voor te stellen, maar hij lijkt er wel degelijk belang bij te hebben. Deze levenshouding vormt immers de basis van zijn schrijverschap.

Hoezeer dat schrijverschap zijn leven beïnvloedt, wordt duidelijk als hij vertelt over zijn moeilijkheden met communicatie via de taal. Hij voelt

[p. 161]

zich onheus bejegend als mensen het woord rechtstreeks tot hem richten. Liever heeft hij dat mensen door elkaar praten en hij niets hoeft te zeggen, alleen maar te luisteren. Temidden het gebabbel van anderen voelt hij zich ‘veilig en opgeborgen’. Zelf wil hij niet praten, maar zwijgen. Om te luisteren naar de stemmen van anderen, maar ook als protest tegen het onbeschofte gedrag van mensen die zelf steeds aan het woord willen zijn. Het lijkt erop dat zijn overgevoeligheid voor taal het hem onmogelijk maakt de ‘normale’, ruwe omgang ermee te verdragen: ‘Hoe luid, hoe zacht, de tongval: het doet er allemaal heel erg toe. Dikwijls, al te dikwijls is er iets mis met de toon waarop ik word aangesproken. En dan ervaar ik mijn pratende opponent als iemand die me (met zijn stem) pijn doet.’ (p. 150)

De schrijver vertelt dat hij van theater eigenlijk niet kan genieten. De fysieke aanwezigheid van de auteurs en hun stemmen vindt hij te opdringerig. Alleen aan hun stemmen zou hij voldoende hebben; hij zou het liefst in een leeg theater, op een leeg podium, alleen maar stemmen te horen krijgen. De kracht van de taal is voor hem overheersend, op een concrete, tastbare manier:

Gefascineerd ben ik door de zintuiglijkheid, de lijfelijkheid, de stoffelijkheid van de taal. Of met andere woorden: door zowel de fysische als fysieke aspecten die de taal vertoont.
Hoe een stem warmte geeft soms, hoe ze erotiseert soms, hoe ze plakt en kleeft. Hoe de taal stolt en dan weer vloeibaar wordt; hoe ze verkleurt en bevriest. (p. 147)

Die kracht van de taal weet hij als geen ander tot uitdrukking te brengen in zijn werk: in Wit is altijd schoon brengt hij zijn moeder tot leven met niets dan haar woorden. Maar dit talent komt dus niet zomaar uit de lucht vallen. Heel zijn leven wordt beïnvloed door die ‘taalgevoelerigheid’, zoals hij het zelf noemt.

Pleysier besluit zijn observaties over dit onderwerp met de opmerking: ‘Een essay dat ik onderhand maar eens moet schrijven misschien: een schrijver met een spreekverbod' (p. 150). Dat boeiende essay heeft hij al half geschreven. En ook het idee van de schrijver die zwijgt en registreert heeft hij al letterlijk in praktijk gebracht. In zijn laatste roman Volgend jaar in Berchem portretteert hij zijn vader, zogenaamd opgetekend uit de monden van zijn broers en zusters, die herinneringen ophalen op een familiefeestje. De ikpersoon, die je snel identificeert met de ikpersoon uit de andere romans en dus met de schrijver zelf, heeft een keeloperatie ondergaan en mag twee weken lang niets zeggen. Het rumoer en het geklets van het familiefeestje worden door hem gevolgd en schijnbaar objectief zonder commentaar weergegeven.

Het hoofdstuk ‘Schrijven en lezen’ schetst in het kort Pleysiers ‘Bildung’. Het vertelt over zijn opstellen op school en de gedichten die hij schreef tijdens zwerftochten door het bos. We lezen onder meer citaten en gedichten die Pleysier beïnvloedden tijdens zijn loopbaan. In dit hoofdstuk wordt veel waardevols gezegd. Het volgende fragment verwoordt treffend hoe verschillend het is om als Nederlander of als Vlaming Nederlands te schrijven:

De Ierse schrijver John Banville: ‘een Engels schrijver volgt het credo van George Orwell, die zei dat de taal als een raam moet zijn waar je de wereld doorheen ziet alsof het glas er niet was. Een Ierse schrijver beschouwt de taal als een

[p. 162]

lens of een spiegel. Hij is zich steeds bewust van de taal die tussen mensen en objecten staat. Ieren willen zoveel mogelijk dubbelzinnigheden in hun taal leggen. Ieren spelen graag met woorden, stapelen ze op en laten ze ongewone combinaties maken.’
Ik maak mij sterk dat, als je ‘Engelse’ vervangt door ‘Nederlandse’ en ‘Ierse’ door ‘Vlaamse’, Banville's redenering (in al zijn algemeenheid) evengoed geldig blijft. (p. 124)

Naar mijn idee is dit precies de reden waarom Leo Pleysier met zijn bijzondere talent de Nederlandse literatuur verrijkt en waarom de Vlaamse literatuur zoveel toevoegt aan de Nederlandse als geheel. De speciale Vlaamse relatie met de Nederlandse taal brengt een vorm van literatuur voort die in Nederland nooit geschreven zal worden.

De dieven zijn al gaan slapen is een belangrijk boek in het oeuvre van Leo Pleysier. De ogenschijnlijk chaotische en toevallige opzet blijkt in samenhang met Pleysiers romans heel coherent. Zijn poëtica krijgt vorm, er worden lijnen uitgezet. Dit boek is een aanvulling en verdieping bij zijn romans en vice versa. Het laatste woord over deze ‘aardse prozaschrijver’, zoals hij zichzelf noemt, is nog niet gevallen. Over dit boek kan nog veel gezegd worden. Maar eigenlijk komt de kern van het schrijverschap van Pleysier hierop neer:

De mensen zeggen vaak meer dan ze eigenlijk willen zeggen. En soms zeggen ze het dan ook nog eens veel mooier dan ze zelf in de gaten hebben. (p. 125)

Leo Pleysier, De dieven zijn al gaan slapen. Amsterdam: De Bezige Bij, 2003, 166 p. €17,50