Parmentier. Jaargang 12

[p. 84]

Bart de Goeij
Een kijkje in des schrijvers keuken

Thomas Rosenboom was in het najaar van 2001 gastschrijver aan de Rijksuniversiteit Groningen. In die hoedanigheid sprak hij een viertal lezingen uit. Achtereenvolgens besprak hij nut en noodzaak van documentatie, het literair personage, de intrige en de schrijver als lezer. De titel van het boekje waarin deze nu gebundeld zijn, Aanvallend spel, verwijst naar het schaakspel, zoals Rosenboom dat bij voortduring doet in de lezingen, en het is deze metafoor die ons veel duidelijk maakt over Rosenbooms opvatting van het schrijven en de roman.

Bij de behandeling van de intrige komt het hoge woord er nadrukkelijk uit: Rosenboom spreekt steeds van de ‘klassieke’ intrige, zoals het de klassieke roman is waar zijn voorkeur naar uitgaat. ‘Negentiende-eeuws’ noem ik dat, al schijnt dat beledigend te klinken in literaire kringen; het feit dat Rosenboom veel voorbeelden geeft uit Madame Bovary en de grote Russen rechtvaardigt die karakterisering. En ik heb niets tegen op de negentiende eeuw (al vind ook ik de spoeling in Nederland wat dun). De Fransen, Russen en Britten hebben de roman in die vermaledijde negentiende eeuw wel zijn oervorm weten te geven. Trouwens, wat men eventueel ook zou willen inbrengen tegen klassieke romans, vast staat dat ze meestal generaties lang hun kracht weten te behouden als boeiende, meeslepende verhalen.

Op niet alle punten overtuigt Rosenboom. Met name in de lezing over documentatie zijn aanvechtbare punten te vinden. Zo dient de documentatie organisch op te gaan in de roman, waartegen ik onmiddellijk Michel Houellebecq in stelling breng, die zijn vertellingen geregeld onderbreekt voor exposés van zijn met name sociologisch getinte documentatie. Een ander tegenvoorbeeld draagt Rosenboom zelf aan: ‘Zonder iemand te willen kwetsen noem ik het voorbeeld [van een roman die onder zijn eigen documentatie bezwijkt] van Doctor Faustus van Thomas Mann, meer geschikt misschien voor muziekliefhebbers dan voor literatuurliefhebbers [..].’ Ik vrees dat Rosenboom au fond wellicht gelijk heeft, maar dat een reus als Thomas Mann toch boven deze eis uitstijgt. Hier speelt trouwens ook de lezer een rol. Pas toen ik, na enkele jaren wachten, Doctor Faustus herlas kregen alle theologische, musicologische en andere uitwijdingen een ‘organische’ plek in het geheel, zodat ze dus geen uitwijdingen meer waren. Akkoord, veel ‘vaart’ hebben dergelijke passages niet, maar wel dragen ze bij aan een andere eis (uit de lezing over de intrige): een roman waarin alles samenhangt met de hoofdintrige ‘heeft een ononderbroken voorwaartse stuwing in zich, het gesloten systeem waarin na aanvang niets meer wordt toegevoegd en waaruit niets meer wordt weggehaald ontwikkelt een steeds grotere druk, en dankzij die turbowerking van de intrige krijgt het verhaal met zijn talloze mogelijke verwikkelingen uiteindelijk toch altijd het onontkoombare, dwingende karakter van een afwikkeling - en in dat stadium kunnen ook de schijnbaar onbeduidendste verhaalelementen van het allergrootste belang worden [...].’ Als er één roman is waarvoor dit geldt, dan toch juist Doctor Faustus.

De voordelen van de documentatie die Rosenboom noemt zijn alle begrijpelijk en invoelbaar: het goed beslagen ten ijs komen, de autoriteit die bijdraagt aan de waarachtigheid. Het mooiste voordeel dat ter sprake komt is wel de ‘serendipiditeit’, ofwel: het bij toeval stuiten op nuttige informatie, die

[p. 85]

zelfs bij kan dragen aan de intrige. Dat is wat Harry Mulisch ‘het domme talent’ noemt, en werkelijk een blik in de schrijfkamer. Dat Rosenboom in de recentste uitgave van Publieke werken het bridgespel heeft geschrapt en er whist van heeft gemaakt, nadat hij erop gewezen was dat bridge pas in 1925 is geïntroduceerd, - ach, zoiets kan de beste overkomen. Een wezenlijk argument voor het je documenteren kan ik er niet in zien. Er is immers ook de mogelijkheid dat de schrijver zijn bedoelingen heeft met het afwijken van de historische werkelijkheid (‘höhere Intentionen’ noemde Goethe dat), en ook dan zal hij brieven van lezers ontvangen. Er is ook iets geks met de lezing over het personage, die prima wordt samengevat door haar titel: ‘Het literaire personage is een strevend personage’. Het streven impliceert tegenkrachten, wat weer drama oplevert. Zit iets in, alweer, maar klopt niet helemaal. Rosenboom gaat de wereldliteratuur en de populaire kunsten langs en concludeert dat iedere hoofdpersoon iets wil: ‘Wat wil Faust? Faust wil kennis. Wat wil Oblomov? Oblomov wil een strevend figuur worden. Wat wil Bontekoe? Bontekoe wil Indië bereiken. Wat wil Donald Duck? Donald Duck wil aan zijn eeuwige misère ontsnappen door van een buitenkansje te profiteren [...]. Wat wil Al Bundy van de serie Married with Children? Precies hetzelfde als Donald Duck.’ Hij noemt een tegenvoorbeeld: De idioot van Dostojevski. De hoofdpersoon is nu juist bij uitstek vrij van ieder streven ‘en vormt zo als het ware het volstrekt onveranderlijke, onkwetsbare en neutrale, om niet te zeggen lege centrum van de roman.’ Toch vindt Rosenboom dit een grote roman, en waarom? Het streven vindt er ‘excentrisch’ plaats: de figuren om dit lege centrum heen willen allen bij hem in de gunst komen. Dáár speelt zich het drama af, aldus Rosenboom.

En zo lust ik er nog wel een paar, want op deze manier kun je ieder boek herformuleren naar het principe van het streven. Rosenboom wijst De toverberg van - weer - Thomas Mann af vanwege ‘de afwezigheid van een volgehouden, centraal streven bij de hoofdpersoon [...]. “Wat wil die Castorp toch?” vraag je je met toenemende ergernis af.’ Maar ook in De toverberg is er sprake van excentrisch streven, want ook daar is de hoofdpersoon het doel van het streven van omringende personages, van de artsen en de tafelgenoten tot aan de jezuïet en de humanist. En is het finale duel tussen Naphta en Settembrini geen drama?

De stellingen over het personage kunnen naar mijn smaak volledig gesubsumeerd worden onder die over de intrige. Heel eenvoudig luiden die: iemand heeft een probleem; daar gaat hij wat aan doen; ‘al doende, na aanvankelijk succes, schiet de hoofdpersoon zijn doel voorbij en ontketent hij krachten die hij niet heeft voorzien en niet meer beheerst, liefst met zijn eigen ondergang tot gevolg.’ Wie dit aanvaardt heeft dat hele streven toch niet meer nodig? Drama en dialectiek komen hier als vanzelf uit voort. En hier is het, zoals gemeld, dat Rosenboom de nadruk legt op het klassieke van de roman die hij beschrijft, welk adjectief de ruimte laat voor het niet-klassieke, zodat de eisen wat minder boud aan alle literatuur worden opgelegd.

Rosenbooms stellingen gaan op voor vele romans en bieden enig inzicht in het ontstaan ervan. Het is allemaal goed opgeschreven, met de nodige fijnzinnige ironie (hiervan getuigen de citaten hierboven). Maar zeer sympathiek is de volgende ontboezeming tegenover Arjan Peters: ‘Er is geen recept voor literair welslagen.’ Zelfs hij dus maar een ploeteraar in de wijngaard des Heren.

Thomas Rosenboom, Aanvallend spel. Vier lezingen over schrijven, Querido, Amsterdam, €9,90.