Parmentier. Jaargang 11

[p. 3]

[Nummer 2]

Serge van Duijnhoven
Geen ene rattekut...

‘Een mens ronder dromen? Dat is een gelukkig mens!’ klinkt het schamper van de andere kant van de tafel. ‘Wat geeft het je nou helemaal, idealisme of engagement of hoe je het ook noemen wilt? Het gevoel dat je de regen kunt laten stoppen op een groot popfestival door leuzen te roepen naar de hemel? No Rain! No Rain! Of dat je een oorlog kunt helpen beslechten door enthousiast in de handjes te gaan klapppen met z'n allen op een grasveld?’

Het is een vrijdagmiddag in de zomer van 1993. In het donkere, naar verschaald bier ruikende bijlokaal van Hotel Winston in de Amsterdamse Warmoesstraat, vergadert de jonge redactie van MillenniuM over de notitie ‘Thoughts on the Second Millennium’ van professor Arthur Mitzman, de Amerikaanse hoogleraar nieuwe geschiedenis die is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Tijdens de discussie komt de oorlog in voormalig Joegoslavië onvermijdelijk aan de orde. Ook al zitten voornamelijk geest- en leeftijdsgenoten rond de aaneengeschoven houten tafels, de meningen lopen sterk uiteen. Argumenten en emoties verhitten de gemoederen, zeker naarmate er meer bier wordt getapt.

De oprichting van tijdboek MillenniuM, in december 1992, was mede tot stand gekomen als zeer indirecte, ontwijkende reactie op de fnuikende gebeurtenissen in de brandende achtertuin van Europa. In een poging om enigszins het gevoel van teleurstelling te bedwingen dat na de euforie van 1989 op kwam zetten, formuleerden we in het nul-nummer dat we met het cenakelachtige initiatief van het tijdboek en de Kunstgroep Lage Landen een praktisch podium & platform & werkplaats ineen wilden creëren, ‘een plek van vriendschap waarbinnen datgene gecultiveerd

[p. 4]

kan worden dat buiten wordt uitgebannen’. Woorden die even hoogdravend als gemeend waren.

Het engagement kwam in niet geringe mate voort uit een soort anti-engagement: de behoefte om een algemeen overheersend cynisme en defaitisme te bestrijden. We wilden ons niet bang laten maken door de donkere stroom van de geschiedenis die haar bedding na de euforie van 1989 weer fors aan het verleggen was. We wilden ons niets aantrekken van de stand van de desillusie en de gruwelijkheden die elders plaatsvonden. Zoals op de Balkan. Het thema van ons eerste issue in het voorjaar van '93 was ‘Het belang van de directe leefomgeving’. Thema van het tweede nummer, dat op dat moment nog in de pennen zat, luidde: ‘De spoken van de monarchie’.

Mijn betrokkenheid bij de Balkan had een merkwaardig traject af te leggen: van rigoureuze onverschilligheid naar jarenlange obsessie. Van een uitgesproken afkeer naar koppige vereenzelviging. Van bloedhekel naar bloedband. Van de troebelen had ik aanvankelijk niets willen weten. Als ik een krant las sloeg ik de nieuwsberichten over Joegoslavië altijd ostentatief over. De wereld werd belaagd door een overdaad aan nieuws dat in de meeste gevallen slecht was. Waarom zou je jezelf in dat vergiftigde bad onderdompelen tenzij je er ongelukkigerwijze toch al bij betrokken was of er een heimelijk genoegen aan beleefde, een jouissance die liefhebbers van butcher shop-horrofilms ongetwijfeld ook voelden. Het genot van de voyeur die zich verlustigt aan de werkelijkheid.

In de hitte van de discussie in Hotel Winston liet ik weten dat het hele conflict op de Balkan me ‘geen ene rattekut kon interesseren’. ‘Het is tragisch,’ zei ik, ‘maar volgens mij kunnen wij geen oplossingen bieden in Joegoslavië. Er is geen einde aan. Zodra wij een oplossing hebben bedongen, suddert onderhuids het conflict voort omdat er allerlei enclaves gecreëerd zijn die niet levensvatbaar zijn. In plaats van al onze energie te stoppen in een dergelijke schijnoplossing kun je veel beter iets doen in je eigen directe leefomgeving.’

‘Dat klinkt allemaal wel heel romantisch,’ sprak een ander verontwaardigd, ‘maar het is vreselijk fatalistisch geleuter. Als je ergens niet een-twee-drie een oplossing voor kunt verzinnen, is het dus onoplosbaar. Je hoeft toch niet met een panacee te komen om het erge wat minder erg te maken. Er zijn zo dertien redenen te noemen om comfortabel op onze luie reet te blijven zitten. Maar om in actie te komen moeten we daar ook echt toe bereid zijn.’

‘Maar waarom zouden we daartoe bereid moeten zijn? Waarom moeten wij de hete kastanjes uit het vuur halen? Het is hun eigen vuile oorlog, toch! Als ze elkaar daar afmaken, zijn wij ervan af.’

‘Meen je dat nou? Kom op zeg!’

‘Wat moeten we dan? Onszelf belachelijk maken door in busjes naar het front te rijden en een menselijke ketting vormen? Rozen uitstrooien over de graven van burgers, bloemen steken in de lopen van de houwitzers en mortiers? Collectief medite-

[p. 5]

ren in de hoop zo de bad vibes te kunnen keren? Of moeten we de laatste beschaafde mens op aarde gaan spelen en verheven, klassieke toneelstukken gaan regisseren in aan gort geschoten theaters?’

‘Is dat echt allemaal zo belachelijk? De meeste mensen kunnen al maanden geen kant op, vervelen zich te pletter en kunnen een cultureel verzetje meer dan gebruiken. Bovendien stimuleert kunst het begrip tussen mensen. Het maakt mensen ontvankelijk voor andermans gevoelens. Dat is bewezen...’

‘Ach, donder toch op met je kunst, Prikkebeen! Wapens willen ze, mevrouw de filantroop. Elkanders bloed. Pfff... ze zien ons al komen, een stelletje verheven kunstmissionarissen uit Amsterdam, in een Hercules van de Nederlandse luchtmacht die is volgeladen met boekenkisten, kledingrekken en rekwisieten voor weer zo'n geactualiseerde opvoering van La Chute, King Lear of Oidipous Tyrannos. De bommen en granaten vliegen de mensen om de oren, dorpen worden gebrandschat, mannen gemarteld, vrouwen verkracht, hulpverleners ontvoerd... en de Special Forces Paratrooper Unit van de Kunstgroep Lage Landen komt als engel uit den hoge afgedaald om de wonden van gemangelde burgers op de Balkan te stelpen met een portie Kunst, Cultuur en Solidariteit, en natuurlijk een stuk of wat dozen vol met boeken, paperbacks, woordenboeken en de laatste editie van MillenniuM. Nou ja, als ze toch tijd zat hebben leren ze dat Nederlands er ook wel even bij. Doekjes, pardon, boekjes voor het bloeden.’

‘Boekjes voor de kachel zul je bedoelen. Ik vind het buitengewoon naïef om te denken dat wij werkelijk iets kunnen betekenen. De volkeren op de Balkan staan elkaar al eeuwen naar het leven. Het enige wat men daar kan doen is wegwezen of op tijd de benen optrekken. De wal keert het schip. Zo niet, einde verhaal. Ook een oplossing, trouwens.’

‘Bullshit! Op gegeven moment moet je gewoon een keuze maken tussen dertig of honderdduizend doden.’

‘Moeten wij dan daarheen om die op hol geslagen tenniskanonnen en huurmoordenaars een lesje te leren? We zouden geen schijn van kans maken. Als speenvarkentjes zouden we worden geroosterd aan het spit.’

‘Ik vraag me af hoe het zou zijn afgelopen met West Europa als onze leefrijdsgenoten in Amerika, Canada en Engeland zich er vijfrig jaar geleden even gemakkelijk vanaf hadden gemaakt als wij nu...’

‘En tegen wie zouden we dan moeten gaan vechten, aan welke zijde? Tegen Arkan en zijn Tijgermilities die plunderend door de dorpen trekken? Tegen de Zwarte Legioenen van de Kroaten? Of tegen Bosnische maffiosi die hun lotgenoten gijzelen door ze dwangarbeid te laten verrichten en ondertussen stikrijk worden van de zwarte handel?’

‘Een internationale vredesmacht is onpartijdig en kan ervoor zorgen dat de situatie stabiliseert. Dat er een buffer wordt geschapen.’

‘Vrienden, dit is een gedenkwaardig moment. Sergeant Pepper leidt ons allen naar

[p. 6]

de wereldvrede. Voorwaarts, ingerukt, mars! Op naar de glorie van een nieuwe mensheid!’

‘Klootzak!’

‘We leven in een lunapark, waar het al bijna vijftig jaar lang feest is. Partytime. Dat geeft niets, maar dan moeten we ook niet hypocriet gaan doen met vrijblijvende borrelpraatjes over oorlog en ellende die elders woekert. Het grote leed kun je niet lenen. Hun oorlog is de onze niet. Klaar. Wat moeten we dan. Allemaal gaan liggen kniezen, sombere gezichten trekken omdat het elders een rotzooi is?’

‘Bellum transit, amor manet’ schreef Nescio als motto voorin Dichtertje. De oorlog ging voort, de liefde bleef.

Naarmate het conflict op de Balkan voortduurde, dreven er steeds meer kruitdampen over die beschermende ‘haag van vriendschap’ waarover we in onze verantwoording tot het nulnummer van MillenniuM gerept hadden. Of we het wilden of niet, de oorlog drong door tot in de verste hoeken van ons dagelijks leven. Dat gold voor iedereen, maar zeker voor de jongen die destijds stoer verkondigde dat die hele oorlog daar hem ‘geen ene rattekut’ kon interesseren. Het moordende beleg van een Europese stad was dagelijks in alle steden van het Westen te volgen op de journaals en in de kranten. Als er weer eens een slachting plaatsvond op een van de markten of in de straten van Bosnië, was de camera er live of in elk geval zo snel mogelijk bij. Van deze oorlog zou nooit iemand van ons als excuus kunnen aanvoeren dat we het niet hadden geweten. De bloedstroom van informatie waarmee we ons allemaal dagelijks voedden, maakt van iedere toeschouwer, en feitelijk dus waarschijnlijk van iedere volwassen Europeaan die wel eens tv kijkt of de krant leest of de radio luistert, ook een medeplichtige.

De schizofrene situatie van het krampachtige of nurkse negeren van de ramp die zich vlakbij voltrekt, onder onze ogen zelfs - of in elk geval in het verlengde daarvan (de lenzen van de foto- en filmcamera's), doet me heel sterk denken aan een gedicht van de dichter W.H. Auden, dat ‘Musée des Beaux Arts’ heet:

Over het lijden vergisten ze zich nooit
de Oude Meesters: hoe goed begrepen zij
de plaats ervan; hoe het zich aftpeelt
terwijl een ander eet of een raam opent
of gedachteloos wat rondloopt
In Breughels Icarus, bijvoorbeeld:
hoe alles zich afwendt, heel kalmpjes
heel ontspannen, van de ramp...

[p. 7]

De mensen hier wisten perfect hoe ze de ramen wijd open moesten gooien, zonder naar buiten te hoeven kijken. Men slaagde erin een geordend zorgeloos leven te leiden en de wereld rond te vliegen en zich tegelijkertijd heel kalmpjes afgewend te houden van de horror die zich vlakbij, achter de afrastering van het pretpark van het Westen, voltrok. Op een van onze favoriete zomerstranden, in een van onze voormalige vakantieoorden, onderaan de pistes van een voormalige Olympische ski-arena. Iedereen sloot rustigjes aan in de spits en deed alsof men de mede-Europeanen in de berm die mee wilden liften met de welvaart, de vluchtelingen die gekleed gingen als nomaden of armoedzaaiers, niet zag. Iedereen wist dat er daarginds burgers in ondergrondse olietanks bijeengedreven werden in de hete zomer, dat er historische steden met grof geschut werden vernietigd, dat er met scherp werd geschoten op onschuldigen, dat er gezinnen verhongerden en dat duizenden families have en goed verkochten om aan al dan niet legale exit-papieren te geraken. Maar hier wendden de mensen zich af, precies als op dat schilderij van Breughel, heel kalmpjes, heel ontspannen, van de ramp... Terwijl het leven daar, elders, aan stukken werd geslagen, hield men zich in Holland bezig met de vraag of men wel of niet een spoorlijn aan moest leggen door de Betuwe, of er een vijfde startbaan bij mocht komen op Schiphol, of een koopzondag voortaan mocht worden toegestaan in de grote steden, of de pil wel of niet in het ziekenfonds mocht blijven en of vissen met levend aas nu wel of niet was toegestaan.

De vraag die na de ‘Thoughts on the Second Millennium’-discussie in Hotel Winston door mijn hoofd bleef spoken, was: ‘laten we ons te veel leiden door wat er verderop gebeurt, of juist te weinig?’

De continue berichtgeving over de oorlog op de Balkan begon hoe dan ook effect te krijgen. De verhalen van granaatinslagen, zuiveringen en slachtingen op marktplaatsen, begonnen langzaam maar zeker door te werken, het was of de beelden begonnen te ontsteken op mijn netvlies. Alsof ik een allergie had opgelopen, die niet zozeer op mijn huid als wel in mijn bewustzijn voor eczeem begon te zorgen. Eind 1994 schreef ik het gedicht ‘Top Story’, een tekst die zich zowel laat lezen als een kritiek op het sensationele tromgeroffel van CNN, als een bezwering van mijn (ongewenste) ontvankelijkheid ervoor. Ook gaat het over het risico dat we zelfs als we geïnteresseerd zijn uiteindelijk toch blind of ongevoelig blijven of zelfs verder afstompen, naarmate we getuige zijn van steeds meer van wat er in de wereld gebeurt. Tussen de reclameboodschappen voor wasmiddel en kattenvoer vervaalden de maskers van de langzame hongerdood elke dag een beetje meer. De werkelijkheid was deel van het spektakel waarop ik mezelf dagelijks trakteerde. En waarmee ik me kwelde. Want tegelijkertijd was het juist door die nare cocktail van banale reclameboodschappen en reële gruwelbeelden, dat de obsceniteit van de oorlog een extra perverse lading kreeg. De oorlog had zich weten in te kapselen in mijn alledaags bestaan. Hij begon zichtbaar te worden in mijn leven als de aderen onder de huid van mijn armen en benen.

[p. 8]

 

In tijden van emotionele

 

instabiliteit lever ik,

 

traag mijn maaltijd kauwend,

 

de tranen bij het toestel

 

(dan ook wel huilkast genoemd)

 

bij de top-verhalen

 

het nieuws en de beelden

 

maar meestal blijven mijn ogen

 

droog als oud brood

 

terwijl de lezer mij, bakkelend,

 

geselt met brokken en

 

flitsen en de geschiedenis

 

haar onvergeven zinnen

 

prevelt, kleur ik, kleuren-

 

blinde, met remote control

 

een zwarte rand om de berichten;

 

tot de batterijen op zijn

 

mijn bord leeg en mijn zinnen

 

afgestompt

In de zomer van 1991 of 1992 viel er misschien nog iets te zeggen voor het zich ‘kalmpjes, ontspannen afwenden van de ramp’. Twee jaar later, als de ramp in volle omvang duidelijk is, valt er helemaal niets meer voor te zeggen. Hoe kun je, als je geen cipier wil zijn van een ivoren toren, negeren dat er miljoenen bewoners van de Balkan op de vlucht zijn geslagen en honderdduizenden mede-Europeanen een gewelddadige dood zijn gestorven, zelfs in concentratiekampen?

De schilder Picabia zei ooit: ‘Onze hoofden zijn rond opdat onze meningen alle kanten op kunnen rollen.’ Een jaar later, eind 1994 - begin 1995, kan ik me niet langer van de realiteit op de Balkan ‘ontdoen’ met het argument dat je andermans leed niet kunt lenen. Ik wil me niet langer afkeren van de ramp in Europa's achtertuin. Ik wil erheen. Mijn ommezwaai ervaar ik eerlijk gezegd in het begin niet eens als iets inconsequents, meer als een verdergaande consequentie van dezelfde houding. Betekende ‘s'engager’ immers in beginsel ook niet ‘het aanvaarden van een dienstplicht’?

In de eerste helft van 1995 schrijf ik overdag mijn scriptie over de Democratisering van de bohéne als afronding van mijn studie geschiedenis aan de universiteit. 's Avonds dompel ik me onder in de laatste verwikkelingen op de Balkan. Wat ik zie en lees is afschuwelijk, maar er gaat onmiskenbaar ook een hypnotiserende en bezwerende werking van uit.

Via Het einde van de wereld; Beschaving, redeloosheid en zigeunercafés in Servië van Mattijs van de Port waarin hij als antropoloog antwoord probeert te geven op de

[p. 9]

vraag waarom de bewoners van Novi Sad er zo'n genoegen in scheppen het beschavingsprogramma waar ze gedurende de week zo goed gehoor aan geven, bij de zigeuners volkomen op z'n kop gaan zetten, ontdek ik een lijn in dingen die ook mij de afgelopen jaren hebben beziggehouden. In boeken als Het paleis van de slaap en Dichters dansen niet schreef ik over het domein van de nacht waarin mensen, al dan niet gewild, tijdelijk hun controle over het bewustzijn uit handen geven. Mattijs van de Port beschrijft het zigeunercafé en de oorlog als soortgelijke domeinen waar mensen zich overgeven aan overweldigende impulsen.

Van de zintuiglijke bombardementen op gabberinferno's en houseparty's die ik voor mijn scriptie analyseer, naar de extatische rituelen van de ‘lumpovanje’ en de barbaarse werkelijkheid van de oorlog, is misschien niet zo'n heel grote stap als het lijkt. In alle drie de gevallen is er de afdaling naar de bronnen van het redeloze, de instincten, de roes. De oorlog is het meest extreem in al zijn consequenties, en voert dan ook het verst in de onderaardse lagen van ons mens-zijn.

De oorlog op de Balkan legt iets bloot wat misschien niet eens zo heel ver van ons afstaat als ik eerst wilde denken. Sigmund Freud merkte op in zijn Actuele beschouwingen over oorlog en dood (1915): ‘Uit het tot nu toe besprokene kunnen wij alvast één troost putten: onze gekwetstheid en pijnlijke ontgoocheling over het ongecultiveerde gedrag van onze mede-wereldburgers in deze oorlog waren niet gerechtvaardigd. Zij berusten op een illusie, waaraan wij ons hadden overgegeven. In werkelijkheid zijn zij niet zo diep gezonken als wij vreesden, want zij waren lang niet zo hoog gestegen als wij geloofden.’

Maar wie zijn nu precies die mede-wereldburgers die de oorlog aan den lijve ondervinden? Wie zijn de lieden die gedurende drie, vier jaar als ‘ongecultiveerden’ hebben moeten (over)leven? Wat zijn hun verhalen, belevenissen, motivaties?

Het nieuws dat ons dagelijks bereikt houdt zich vooral bezig met de ‘buitenste’ laag van de oorlog, de gebeurtenissen, feitelijkheden, de actoren op het politieke toneel. Van de overige betrokkenen zijn er slechts plaatjes, vluchtige interviews en flitsen. Om de ‘binnenste’ laag te ontwaren volstaat het niet om de krant te lezen of de tv aan te zetten.

Wie die mensen wil leren kennen, moet naar de oorlog gaan. Nadat ik in september 1995 ben afgestudeerd, vertrek ik met de trein richting Kroatië.