Parmentier. Jaargang 10

[p. 120]

Peter Venmans
Over Jorge Semprun

Jorge Semprun heeft over het kamp geschreven in drie boeken die het midden houden tussen autobiografie en roman: De grote reis (1961), Wat een mooie zondag! (1980) en Schrijven of leven (1994). Zijn debuut verscheen dus pas vijftien jaar na de belevenissen. Daarna duurde het telkens ongeveer even lang voordat er een aanvulling of herschrijving kwam. Ondertussen schreef Semprun verscheidene romans, maar die ontweken altijd zorgvuldig zijn kampverleden. De lange stiltes tussen de kampboeken zeggen veel over de manier waarop Semprun met die geschiedenis omgaat. De literaire verwerking ervan ontstaat tegen een grote innerlijke weerstand in. De herinnering is vaak zo pijnlijk dat schrijven en leven elkaar in de weg gaan zitten. Semprun wil dan het liefst alles vergeten en overgaan tot de orde van de dag. Alleen, wat is de orde van de dag na de holocaust? Semprun weet dat hij niet om het belastende verleden heen kan en dat schrijven toevallig zijn manier is om ermee om te gaan. Zijn oeuvre is dat van een overlevende. De mechanismen van verdringing en sublimatie worden erin zichtbaar.

Jorge Semprun was pas twintig toen hij wegens verzetsactiviteiten in Buchenwald belandde. Hij zou er achttien maanden verblijven. Hoewel afkomstig uit een gegoede familie had de jonge Parijse intellectueel zich al vroeg tot het communisme bekeerd, voornamelijk onder invloed van de marxistische klassieken. Na de Bevrijding nam hij snel de draad van zijn politieke activiteiten weer op. In opdracht van de Partij reisde hij door het Europa van de Koude Oorlog en deed hij veel clandestien werk in het Spanje van Franco. Zijn debuut over Buchenwald viel samen met zijn eerste afscheid van het communisme. Na de onthullingen van Chroesjtsjov over de misdaden van het Stalin-regime begon het wereldbeeld van de stalinist Semprun de eerste ernstige scheuren te vertonen. Zijn definitieve breuk met de Partij zou pas later plaatsvinden.

De grote reis is een dubbelzinnige roman. Enerzijds is er het feit dat hij over zijn verleden heeft kunnen schrijven: dat feit alleen is al een voldoende bewijs van zijn beginnende zelfbevrijding.

[p. 121]

Een militante communist gaat zich normaal niet te buiten aan dergelijk ‘burgerlijk subjectivisme’. De man van de daad is bang voor introspectie. Anderzijds is De grote reis nog doortrokken van marxistische gedachten. Het vertoont duidelijke trekken van wat wel een ‘tendensroman’ genoemd wordt.

Semprun doet het verslag van zijn deportatie van het doorgangskamp in Frankrijk naar Buchenwald: drie dagen en nachten in een gesloten treinwagon van waaruit hij slechts flarden van het landschap kon zien. Een groot deel van het boek wordt in beslag genomen door een gesprek met een jongen uit het stadje Semur, wiens naam in het boek overigens nooit genoemd wordt.

Dertig jaar later, in Schrijven of leven, zal de auteur uitleggen dat deze jongen nooit bestaan heeft, maar dat hij hem nodig had om zijn ideeën kwijt te kunnen. De dialogen tussen ‘Semprun’ en de jongen vormen een staaltje van dialectisch denken. Een meester onderricht zijn leerling. De les geschiedenis verloopt volgens het stramien van de klassenstrijd, waarbij het proletariaat door een fase van vervreemding moet gaan (het absolute kwaad van het nazisme) om uiteindelijk de onvermijdelijke overwinning te behalen.

Met andere woorden: een boek dat over het kamp zou moeten gaan, over een grote reis die het leven van Semprun diepgaand veranderd heeft, blijkt gebaseerd op een filosofische en historische gedachtengang die de ervaring grotendeels uitwist. Het kamp is strikt genomen zelfs geen ‘gebeurtenis’ meer; het wereldbeeld van de auteur wordt er niet door geschokt. Het marxistischhegeliaanse schema blijft overeind. Sterker nog: het boek lijkt slechts aanleiding het schema opnieuw op te trekken. Veelbetekenend is dat het relaas stopt aan de poorten van Buchenwald. Het ik-personage ziet de nazi-symbolen, de wachtposten, het opschrift jedem das seine, hij hoort de honden en dan houdt het boek ineens op. Alsof de rest er al niet meer toe doet.

De Semprun van De grote reis is nog mijlenver verwijderd van de latere, die zal instemmen met de analyse van de joods-Duitse politieke denkster Hannah Arendt. Arendt weigert het kamp te reduceren tot een hegeliaanse List van de Geschiedenis. Het kamp, dat volgens haar de essentie uitmaakt van het totalitarisme, is geen product van een historische logica, maar een absoluut novum in de geschiedenis. In het kamp werd voor het eerst op die schaal geëxperimenteerd met de menselijke conditie. Wat daar gebeurde, was niet meer te vatten in traditionele denkschema's.

Daarom moest die nieuwe ervaring gekoppeld worden aan reflectie. Het probleem van Semprun was dat zijn communistische ideologie zulke reflectie in de weg stond.

Het zou nog vijftien jaar duren voor Semprun genas van zijn ideologische waan en voor hij de ultieme confrontatie met het kamp aandurfde. In Wat een mooie zondag! beschrijft hij één lange zondag in Buchenwald, een samensmelting van alle zondagen die hij er ooit meegemaakt heeft. Het literaire voorbeeld is Een dag uit het leven van Denis Denissovitsj, van Alexander Solzjenitsyn. De keuze van het model is al betekenisvol: Solzjenitsyn schreef over een stalinistisch kamp - Semprun geeft dus toe dat het verschijnsel ‘concentratiekamp’ ook in een communistisch regime voorkomt. Nog opvallender is dat hij voor het eerst het kamp zelf beschrijft, voorbij de poorten met het opschrift en de nazi-symbolen.

Toch gaat Semprun nog steeds niet direct naar de ervaring zelf, zoals zijn Russische model wel deed. Solzjenitsyn beperkt zich tot een lineair verslag met louter empirische observaties van het kampleven. Hij kiest er een willekeurige dag uit. Wat Solzjenitsyns verhaal zo schrijnend maakt, is

[p. 122]

precies de afwezigheid van commentaar, het ontbreken van elke duiding. Hij noteert het leven zoals het was en dat zegt genoeg. De kracht van deze novelle is dat Solzjenitsyn alle literaire franje weert en ook niet vervalt in moralisme. Semprun echter kiest niet een willekeurige dag, maar construeert een ‘typische’ zondag waarin hij zoveel mogelijk ervaringen propt. Bovendien onderbreekt hij voortdurend zijn feitenrelaas met commentaar, met flashbacks en flashforwards.

Daarnaast past hij de truc van de praeteritio toe: zeggen dat je iets niet zult zeggen en het daardoor toch maar gezegd hebben. Semprun weidt uit, strooit met literaire en historische weetjes, analyseert het fenomeen Goethe en eigent zich hele stukken van de Europese cultuur toe (wat Solzjenitsyn niet deed).

Dit vertoon van eruditie kan men interpreteren als een buffer, als een manier om de al te pijnlijke herinneringen op een afstand te houden. Vroeger kon Semprun niet vrij over zijn ervaringen spreken vanwege zijn communistische remmingen, maar nu ideologisch de weg vrij is, kan hij het psychologisch nog niet aan om direct met de feiten geconfronteerd te worden. Daarom neemt hij de omweg van de cultuur. De holocaust vormt voor Semprun dus allerminst een aanleiding om het Europese humanisme op de schroothoop te gooien. Semprun gelooft in de cultuur als drijvende kracht, al moet die cultuur aan kritiek onderworpen worden. Eindelijk is hier de reflectie die in De grote reis nog schromelijk ontbrak. Semprun legt nu echter niet meer zoals vroeger een theorie op aan de werkelijkheid, maar gebruikt ideeën om de werkelijkheid te ondervragen. Die reflectie veronderstelt tegelijk zelfkritiek en gaat gepaard met herinneringsarbeid. Over het kamp is bijna alles bekend. Semprun zoekt dan ook niet naar historisch bewijsmateriaal, maar laat het proustiaanse geheugen zijn werk doen. Dat geeft een meanderend, van associaties aan elkaar hangend verhaal.

Schrijven of leven, het derde deel van wat officieel geen trilogie heet, heeft opnieuw de vorm van een herinneringsroman en is behalve een vervolg ook een herschrijving van vroeger werk. Strikt genomen heeft de auteur het niet meer over het kamp, al komt hij er in flashbacks voortdurend op terug. Hij beschrijft de gebeurtenissen van april 1945, de Bevrijding, de terugreis naar Frankrijk en de moeizame aanpassing aan het gewone leven. De problemen die daarmee gepaard gingen, worden samengevat in het dilemma uit de titel: schrijven of (over-)leven. In het kamp was ‘leven’ raar genoeg niet problematisch. Semprun schrijft letterlijk dat hij de tijd in Buchenwald doorgebracht heeft ‘zonder een enkele minuut van angst, zonder een enkele nachtmerrie, gedragen door een altijd vernieuwde nieuwsgierigheid, gesteund door een onverzadigbare honger om te leven’. Je moest op je qui-vive zijn, je talen kennen, en vertrouwen op je instinct, maar uiteindelijk was overleven een kwestie van geluk. Er restte de gevangene weinig anders dan wachten op het einde. De nachtmerries kwamen achteraf pas, in de eerste weken van vrijheid, toen het idee rijpte om te gaan schrijven. Eigenlijk stond het voor Semprun van meet af aan vast dat schrijven zijn levensvorm was. Geen minuut, geen halve seconde heeft hij aan zijn roeping getwijfeld. Alleen zo kon hij de dood bezweren. Schrijven zou echter pas lukken nadat hij zich bevrijd had van ideologische indoctrinatie. Het geloof in de geschiedenis als teleologie werd ingeruild voor het koesteren van de memorie. Semprun heeft geleerd de grootse gedachtengangen te wantrouwen. Toch leidt deze scepsis bij hem niet tot sobere getuigenissen. Zijn werk is bij uitstek literair, kunstzinnig, komt zelfs enigszins artificieel over. Semprun hanteert een barokke stijl, niet om zijn ervaringen te verdoezelen, maar juist om ze beter tot hun recht te laten komen. Zonder reflectie geen ervaring.