Parmentier. Jaargang 10

[p. 115]

J.H. de Roder
Het bedrog van Binjamin Wilkomirski?

Onvergefelijk vond men het. Wat begroet was als een schrijnend verhaal over de ervaringen van een zeer jong kind in Majdanek, in het ‘Kinder- und Frauenfeld’ van dit vernietigingskamp, bleek uit de duim gezogen. Wat moest men nu met dit boek beginnen? Met het meer dan een dozijn vertalingen, de drie documentaires, het theaterstuk, de talloze artikelen, de talloze recensies en niet in de laatste plaats de prijzen die Wilkomirski tot in Israël aan toe had ontvangen? In elk geval is de Duitstalige editie uit de handel genomen.

De ontmaskering van Bruchstücke. Aus einer Kindheit 1939-1948 liet een jaar na het verschijnen van het boek op zich wachten. Het artikel ‘Binjamin Wilkomirski's “Bruchstücke”, das derzeit erfolgreichste Schweizer Buch, is eine Fiktion’ van Daniel Ganzfried in de Weltwoche, sloeg in als een bom. Dat niemand twijfelde aan de identiteit van de auteur is goed voor te stellen, maar relevanter is het dat niemand aan de waarde van het boek twijfelde. Volgens de journalist Daniel Ganzfried, was het echter precies deze twijfel die hem deed besluiten Wilkomirski op te zoeken om hem te spreken en vervolgens op onderzoek uit te gaan. Want was er geen sprake van ‘poesiealbumhafter Pathos’, van ‘Grobheit der Darstellungen’? Ik moet eerlijk zeggen dat ik Ganzfried hier niet geloof. Toen ik het boekje las, wist ik al dat het door de mand was gevallen (ik las het zelfs omdat het fictie was gebleken, gewoon uit nieuwsgierigheid dus). En ja, dan valt elke lezer plotseling van alles op. Maar als ik het niet had geweten? Zou mijn eerste vraag dan zijn geweest of dit literatuur is of niet? Of het wel goed geschreven was? Ik denk het niet. Want bij een boekje als dit is dat niet de belangrijkste vraag. Vermoedelijk heeft Ganzfried gedacht dat hij het niet kon maken de lezer te vertellen dat hij op journalistiek onderzoek uitging omdat de hele figuur van Wilkomirski hem tegenstond. (Misschien ook heeft Wilkomirski's uitspraak dat de ontkenning van zijn joodzijn een complot is geweest van de Zwitserse gemeenteambtenaren, Ganzfried aan

[p. 116]

het denken gezet). Het gevolg is dat er een curieuze redenering aan zijn artikel ten grondslag ligt: omdat het boekje slechte literatuur is, moest er wel een onderzoek naar de identiteit van de auteur volgen. Maar wat moeten we dan met het leeuwendeel van de kampliteratuur, dat immers ook geen literatuur van betekenis mag worden genoemd? Die literatuur ontleent immers haar grootste waarde aan het feit dat het getuigenissen zijn van mensen die de kampen daadwerkelijk hebben meegemaakt. Om het eenvoudiger te zeggen: niet iedereen heeft het schrijftalent van Primo Levi. Wat had Ganzfried gevonden? Dat de naam Binjamin Wilkomirski net zo verzonnen is als het boek en dat de auteur niet eind jaren dertig in Riga geboren is, maar in 1941 in het Zwitserse Biel. Dat hij de vernietigingskampen alleen kent als toerist en dat hij na de bevrijding dus nooit de reis van het kamp naar Zwitserland heeft gemaakt. Wat wel klopt is dat Bruno Grosjean, zoals Wilkomirski bij geboorte heette, een paar jaar in een weeshuis heeft doorgebracht. Hij was geboren als buitenechtelijk kind van Yvonne Grosjean die niet voor hem kon zorgen. In 1945 werd Bruno geadopteerd door het doktersechtpaar Doessekker, waarna hij als Bruno Doessekker verder door het leven zou gaan. Geen gruwelijke kampervaringen dus, maar een jeugd in welstand, zo schrijft Ganzfried. Zijn eindoordeel is hard genoeg: Auschwitz zou bij mensen als Bruno Doessekker zijn verworden tot ‘Fundus der Lebenslüge von Leuten, die in ihrer Wohlstandsbiographie zuwenig Erzählenswertes finden’.

Het is natuurlijk begrijpelijk dat de verontwaardiging groot was. In vrijwel alle reacties op de onthulling van Ganzfried werd bovendien gezegd dat dit geval koren op de molen van de ontkenners van Auschwitz was, van de neonazi's. En toch. Ten eerste durft alleen een gek Auschwitz te ontkennen. En alleen een gek zal naar aanleiding van het geval-Wilkomirski zeggen: zie je nou wel? Ten tweede heeft Ganzfried met zijn invalshoek goede-of-slechte-literatuur geen ruimte geboden voor de vraag of hier misschien toch van een trauma sprake is. Ik denk namelijk van wel. Dat valt natuurlijk niet te bewijzen, maar misschien wel aannemelijk te maken. Wat schreef Wilkomirski namelijk in zijn nawoord?

Ik heb deze scherven van herinneringen beschreven om mijzelf en mijn vroegste verleden te doorgronden, mogelijk was het ook een zoeken naar bevrijding. Ik schreef in de hoop dat wellicht anderen in vergelijkbare stituaties ook de noodzakelijke steun en kracht zullen vinden om hun traumatische jeugdherinneringen eindelijk te verwoorden en zich uit te spreken, om dan te ervaren dat er tegenwoordig heus nog mensen bestaan die hen serieus nemen, die willen luisteren en begrijpen.

Geen woord hier over kampervaringen, maar wel over traumatische jeugdherinneringen. Het zou evengoed het slot van een boek over incestervaringen kunnen zijn. Ganzfried heeft in zijn ontmaskering van het boek als ooggetuigenliteratuur, dat wat nu juist wél met de biografie van Bruno Doessekker overeenkomt, over het hoofd gezien: de belevenissen in het weeshuis. Zou het niet zo kunnen zijn dat zijn pleegouders Bruno's afkomst hebben ontkend of er liever niet met hem over wilden praten? Dat Bruno dus een prijs had te betalen voor zijn, in elk geval financieel, zorgeloze jeugd? Dat er bij zijn pleegouders geen geestelijke ruimte was voor zijn natuurlijke ouders. En zou het niet kunnen zijn dat het verblijf in het weeshuis inderdaad gruwelijk is geweest? En zou

[p. 117]

de combinatie van deze factoren niet een trauma kunnen veroorzaken? Wanneer we dit aannemelijk vinden, dan zou dit trauma zo groot moeten zijn geweest dat er uiteindelijk voor Bruno Doessekker maar één metafoor was die adequaat uitdrukking kon geven aan zijn trauma: Auschwitz. Als slachtoffer van de Holocaust zou er voor het eerst naar hem worden geluisterd. Ian Buruma probeert in zijn mooie essay ‘De olympische spelen van het lijden’, aan te tonen dat de Holocaust op een merkwaardige manier een inspiratie is geweest voor anderen:

Immers, vrijwel elke gemeenschap, of het nu een natie is of een religieuze, etnische of seksuele minderheid, heeft wel een appeltje te schillen met de geschiedenis. Stuk voor stuk is hun onrecht aangedaan, en in toenemende, in mijn ogen verontrustende mate, willen zij allemaal dat dat onrecht erkend wordt, publiekelijk, ritueel, en soms ook financieel. [...] Het verontrustende is de mate waarin naties en minderheden zichzelf tegenwoordig in de eerste plaats definiëren als slachtoffer van de geschiedenis. [...] Het lijkt er soms op alsof iedereen wil concurreren met de Joodse Tragedie.

Blijkbaar geldt wat Buruma schrijft niet alleen voor groepen, maar ook voor individuen. Bruno Doessekker ging bovendien de concurrentie niet eens aan. Integendeel, hij identificeerde zich met de Joods Tragedie omdat hij alleen met deze identificatie zijn verdriet een stem kon geven. Dat het een stem was waarvan hij wist dat die in Zwitserland nog steeds niet graag wordt gehoord, versterkte die identificatie alleen maar. De grootste angst van Primo Levi was niet dat toekomstige generaties geen toegang meer zouden hebben tot de pijn om wat hij had meegemaakt, maar dat zij niet de waarheid van de kampen zouden kennen. Op die waarheid van de kampen heeft Bruno Doessekker als Binjamin Wilkomirski een wanhopig beroep gedaan, al is het dan in een fictief verhaal met zichzelf als hoofdpersoon. Natuurlijk is het goed dat hij ontmaskerd is, maar ik zie niet goed wat de zin is van een harde veroordeling. Deze man moet geholpen worden in te zien dat de waarheid van de kampen niet zijn waarheid is, maar een verschuiving daarvan. In plaats van te schrijven, zoals Ganzfried doet, dat Bruno Doessekker zelfs de psychiaters op het verkeerde been had gezet en dat die terugdeinsden bij de gruwelijkheid van de verhalen van deze man, zou ik liever stellen dat deze psychiaters hun vak niet goed verstaan en dat ze er wellicht beter een specialist op het gebied van trauma's bij hadden kunnen halen. Nu wordt hij door iedereen behandeld als een paria, terwijl hij juist omdat hij zich een paria voelde dat boek had geschreven. Als Binjamin Wilkomirski liet Bruno Doessekker zich kennen als de psychiatrische patiënt die hij is. Naast de waarheid van Ganzfried is er ook deze waarheid.

Bibliografie

Binjamin Wilkomirski, Brokstukken. Een jeugd 1939-1948. Bert Bakker, Amsterdam 1996.