Parmentier. Jaargang 10

[p. 112]

Elianne Muller
‘Jullie begrijpen het niet’
Over Carl Friedmans Tralievader

In J.M. Coetzee's Jongensjaren probeert de elfjarige hoofdpersoon zich zijn eigen dood voor te stellen en daarbij het verdriet van zijn moeder. Hij weet dat hij iets onmogelijke nastreeft: ‘hij kan zich voorstellen dat hij dood gaat, maar niet dat hij verdwijnt. Hij kan het laatste restje van zichzelf niet wegvagen’. En het te verwachten moederlijke verdriet ‘(is) een verdriet zo groot dat hij er alleen maar in een flits aan kan denken’.

Toen ik dat las dacht ik aan Tralievader, hoewel daarin een radicaal ander verhaal wordt verteld. Wat vergelijkbaar is, is dat de hoofdpersonen zich een voorstelling proberen te maken van het ‘ergste van het ergste’, en mét hen probeert de (welwillende) lezer dat. In het geval van de jongen bij Coetzee gaat het om een denken dat van voorbijgaande aard kan zijn. Het is het kind zelf dat het in gang zet; een aanleiding van buiten is er niet. De gedachten vervullen de jongen met vervreemding en met (plaatsvervangende) schaamte; hij zou willen dat zijn moeder zou sterven van verdriet na zijn dood en hij ziet tegelijkertijd in hoe hoogmoedig dat is. Enerzijds weet hij zich de lieveling van zijn moeder, anderzijds zou hij verlost willen zijn van haar verstikkende liefde. Dat hij aan dat alles steeds maar ‘in een enkele flits’ helder kan denken, is niet alleen een gevolg van de onmogelijkheid van het experiment, het zijn ook de gedachten als zodanig die hij maar beter verre van zich kan houden wil hij niet meegezogen worden in een zwart gat van verdriet.

Voor het kleine meisje in Tralievader ligt dat allemaal anders. Zij is dag in dag uit gedwongen zich een beeld te vormen van het ‘ergste van het ergste’ waarmee haar vader lange tijd leefde vóór zij en haar twee oudere broertjes geboren werden en waarvan hij eigenlijk nooit meer is verlost. Haar vader ‘heeft kamp’, terecht voorgesteld als een ziekte; het feit dat zij geboren is heeft hem daarvan niet kunnen genezen. Zijn ziekte woekert voort en is besmettelijk; hij blijft voortdurend over zijn kampervaringen spreken (bitter, cynisch, wanhopig, vaak ook met humor) en houdt

[p. 113]

daarmee het hele gezin in die ‘ziekte’ gevangen.

Voor de kleine ‘ik’ maakt dat het leven tot een moeizame aangelegenheid: anders dan andere kinderen is zij constant op haar hoede voor gevaar, zoals haar vader dat ‘altijd was’. Onbekommerd genieten is er niet bij, haar vader ‘had immers ook niets om van te genieten’ - en dat laat hij weten ook. Zijn verdriet is altijd groter, zijn avonturen altijd spannender, zijn verhalen verdienen altijd meer aandacht. Dat levert haar een groot innerlijk conflict op: diep medelijden enerzijds, groeiende boosheid anderzijds. Wanneer de kinderen op een dag kersen hebben gekregen, vertelt de vader over het smerige voer in het kamp. ‘Ik zit mijn kersen machteloos te haten’ zegt het meisje. In die haat zijn de haat tegen de kwellers van haar vader, de zelfhaat vanwege haar onvermogen hem te troosten en de haat tegen degene die haar met dat onvermogen opzadelt - de vader zelf - onontwarbaar samengebald. En dat gebeurt elke dag weer; zij krijgt niet de kans onwelkome of simpelweg ‘onmogelijke’ gedachten slechts één flits te laten bestaan. Zij en haar broers zijn onontkoombaar gedoemd het denkwerk voor zichzelf en hun vader te voltrekken, gaandeweg ook op eigen initiatief. Ik citeer:

‘Wat was het ergste in het kamp?’ vraagt Max. Mijn vader zucht.
(..)
‘Dat zijn van die onnozele vragen,’ zegt mijn vader. ‘Wat was erger, de honger of de pesterijen, de kou in de winter of de hitte in de zomer? Was vergassen erger dan hangen? Wie moet dat uitmaken? Ik in elk geval niet.’
‘Waarom niet?’
‘Omdat het geen enkel doel dient. Alles was ellendig en verschrikkelijk. Ik wil er niet eens over nadenken, het is op het schunnige af.’
‘Op het schunnige af?’ zegt Max met overslaande stem.
‘Onfatsoenlijk,’ zegt mijn vader, ‘tegenover iedereen die daar is omgekomen.’
‘Aha, je vindt mij dus schunnig!’
(...)
‘Jij houdt alleen van je ss'ers! Als wij eten, begin jij over honger. Als wij verkouden zijn, begin jij over vlektyfus. Andere vaders voetballen op straat, maar als ik een keer een vriend je meebreng, zit jij over het kamp te praten. Het kamp zus, het kamp zo, altijd het kamp. Was er verdomme maar gebleven!’

Tralievader is een novelle over de doorwerking van de kampervaringen in de eerste en de tweede generatie. In Nederland is het de eerste, en naar mijn idee onmiddellijk ‘voorbeeldige’ in zijn soort. Dat dit boek, dat in een ik- perspectief geschreven is, toch voornamelijk over het ‘oorspronkelijke’ slachtoffer gaat, is veelzeggend: er treedt een sterke identificatie op. De tragiek is dat voor beide partijen de identificatie niet ver genoeg voert, terwijl andersom blijken van begrip met argwaan worden begroet: ‘Jullie begrijpen het niet’ is een even pijnlijk verwijt als ‘denk maar niet dat je het ooit kunt begrijpen’.

Bij het lezen van holocaustliteratuur van de zogenaamde tweede generatie (Chaja Polak, Jessica Durlacher, in zekere zin ook Leon de Winter, Arnon Grunberg) treedt er voor de niet direct

[p. 114]

betrokken lezers een belangrijke verschuiving op ten opzichte van de receptie en verwerking van ooggetuigenliteratuur. Als het voor de eigen kinderen al zo onoverkomelijk moeilijk is de geschiedenis van hun ouder(s) te doorleven, hoe moet dat voor hen dan zijn? Ontslaat het van de plicht tot inleving of breidt de groep met wie empathie gevraagd wordt zich juist verder uit? Wat in ieder geval in Tralievader duidelijk wordt, is dat de vervolging kan worden verteld in verhalen van allerlei soort en toon. Dat deed de vader van Carl Friedman zelf al, dat doet nu zijn dochter in een wondermooi geschreven boek: niet alleen vertelt ze zijn verhalen door, ze plaatst ze ook in een betekenisvolle boog. Wanneer de ik nog klein is, horen we de verhalen van de gevaarlijke onderduik. Langzaamaan worden de episodes wranger, wreder - maar ook de confrontatie tussen vader en kinderen wordt scherper. Uiteindelijk wordt de terugkeer van de vader naar zijn geliefde ‘die onze moeder worden zou’ verteld; een tijdelijk happy end als noodzakelijke adempauze.

Daarna moet immers alles pas beginnen - voor het gezin en voor de lezer. Dat maakt het boek tot een klassieker: we lezen het uit en lezen na verloop van tijd opnieuw, om steeds nieuwe betekenissen te ontdekken.