Parmentier. Jaargang 10

[p. 71]

Nieuw Licht

J.H. de Roder
Een nogal pijnlijke verwantschap
Inleiding bij Thomas Manns essay ‘Broeder Hitler’

Zou Daniel Goldhagens Hitler's Willing Executioners: Ordinary Germans and the Holocaust (1996) geschreven zijn als reactie op Wilhem Röpkes Die deutsche Frage (1945), dan zou het oordeel van kritische historici weleens eenvoudigweg deze hebben kunnen zijn: elk boek krijgt het antwoord dat het verdient. Want Hitler was nauwelijks een paar weken dood of er verscheen een boek waarin het Duitse volk niet als dader maar als slachtoffer werd afgeschilderd, en nog wel als het eerste slachtoffer van de nazi's. De Duitsers waren de eersten die met terreur en massapsychose te maken kregen en verder met alles waar ook de bezette landen mee te maken zouden krijgen. En dat niet alleen: ze ondergingen het lot tot werktuig van een misdadig regime te worden gedegradeerd.

Röpke was econoom en ontvluchtte in 1933 zijn vaderland. Na eerst in Istanbul te hebben gewerkt, zou hij vanaf 1937 tot aan zijn dood in Zwitserland blijven. Van het Duitse slachtofferschap heeft hij zelf dus nauwelijks iets kunnen proeven. Toch was Röpke, ook internationaal, een zeer gewaardeerd en invloedrijk economisch denker en hij had grote invloed op Ludwig Erhard - als minister van Economische Zaken de architect van de Duitse economische wederopstanding en lange tijd rechterhand van ‘der Alte’, Konrad Adenauer. Maar Röpke zal zich niet hebben gerealiseerd dat hij met Die deutsche Frage minder als econoom dan als politiek denker een moeilijk te onderschatten bijdrage heeft geleverd aan dat Wirtschaftswunder, al is het dan met een leugen die onlosmakelijk verbonden lijkt met het tijdperk van Adenauer (een leugen die Fassbinders indrukwekkendste film heeft opgeleverd: Die Ehe der Maria Braun). Het moeilijk te vatten economische en politieke succes van het naoorlogse Duitsland, althans van de Bundesrepublik Deutschland, was een succes dat zonder dit zelfbedrog misschien niet mogelijk was geweest. En inderdaad zou de geschiedenis dit Duitsland nog gaan inhalen, toen een hele generatie zich eind jaren zestig begon

[p. 72]

af te vragen wat hun vaders in 1933-1945 hadden uitgespookt. Toen Röpke eind jaren vijftig vooral ging schrijven over de ethiek van de economie - de studies zijn ook nu nog in verschillende talen verkrijgbaar - was iedereen Die deutsche Frage allang weer vergeten, en Röpke zelf waarschijnlijk ook. Het boek wordt dan ook in de talloze overzichtsartikelen over zijn werk nog maar hoogst zelden genoemd.

Tijdens de naoorlogse decennia lag de kwestie van het Derde Rijk en de Duitsers dus heel eenvoudig: er waren slechte Duitsers, die allemaal nazi's waren geweest, en goede Duitsers, die het land weer probeerden op te bouwen uit de puinhopen die de slechte Duitsers hadden veroorzaakt. De slechte Duitsers waren verleden tijd, de goede Duitsers hadden de toekomst. En omdat goede Duitsers geen misdadigers konden zijn, laat staan oorlogsmisdadigers, waren zij slachtoffers.

Slachtoffers van een regime dat ook al definitief verleden tijd was geworden. Het zal dan ook geen toeval zijn dat in de Verenigde Staten de vertaling van Die deutsche Frage, met de ongelukkige titel The Solution of the German Problem, met graagte werd gelezen. Want een Duitsland dat zich net zo slachtoffer voelt, en van dezelfde groep misdadigers, als het leeuwendeel van Europa, komt anders uit de oorlog dan het Duitsland van na Versailles. Het Wirtschaftswunder deed de rest.

Het is Thomas Mann geweest die de mythe van de goede tegenover de slechte Duitser altijd aan de kaak heeft gesteld. ‘Waar ik ben, is de Duitse cultuur’, had hij na zijn emigratie naar de Verenigde Staten verklaard. Het is een uitspraak die vaak begrepen is als was de Duitse cultuur gered toen Mann zich eenmaal buiten het bereik van de nazi's wist. Thomas Mann was immers de Duitse cultuur. Wat hij echter, het meest indrukwekkend in Doktor Faustus, heeft geprobeerd duidelijk te maken, is dat Hitler en de nazi's niet ondanks, maar mede dankza diezelfde Duitse cultuur mogelijk waren geweest. De gedachte van een goed Duitsland naast een slecht, van een Duitse cultuur naast het proletendom van de nazi's, was volgens Mann een weliswaar begrijpelijke, maar in wezen gevaarlijke illusie. Want wie dit niet kon zien, of niet wilde zien, zou het gevaar lopen opnieuw die fatale lijn door te trekken die juist door de iconen van de Duitse cultuur wordt gevormd: door Luther, Wagner en Nietzsche. Er steekt veel Hitler in Wagner, schreef Mann ooit, maar niet alleen in Wagner, ook in Nietzsche en Luther, en uiteindelijk ook in Mann zelf. Dat bedoelde hij toen hij zich identificeerde met de Duitse cultuur die door de Duitsers zelf het liefst werd gezien als die van Beethoven en Goethe. Of beter gezegd: wat Goethe en Beethoven vertegenwoordigden, zag men het liefst ook in Luther, Wagner en Nietzsche.

Met Doktor Faustus schildert Mann een dubbel zelfportret. In de relatie tussen de verteller Serenus Zeitblom en diens vriend de componist Adrian Leverkühn - in ‘het geheim van hun identiteit’, zoals Mann zijdelings in zijn verslag van de roman opmerkt - wordt heel treffend de kern van deze Faustroman verbeeld: het demonische (van Leverkühn) als onderstroom van het humanistische Duitsland, van de Duitse cultuur (van Zeitblom), als onderstroom dus ook van Manns kunstenaarschap en dat van Luther, Wagner en Nietzsche. Het demonische is het reformatorische aspect van de Duitse geest: aan de ene kant de eis vrij te kunnen denken en handelen, de eis een vrij-scheppend mens te zijn, maar aan de andere kant de prijs die daarvoor wordt betaald: hoogmoed, zelfoverschatting, afkeer van de niet-scheppende medemens, afkeer van de gewone man, agressie... De Duitse geest reikt altijd naar het hoogste, maar reikt daarmee tevens naar het laagste omdat de menselijkheid steeds dreigt te worden afgezworen. Wagner probeerde dan ook zijn

[p. 73]

hele leven lang aan het appèl van de late Beethoven te beantwoorden: het streven naar menselijkheid in artistieke grootheid. En dat lukte vaak, maar vaak ook niet. Waar het niet lukte, is in zijn muziek Hitler te horen: in haar bombast, sentimentaliteit en marsritmen. In zijn beroemde voordracht Deutschland und die Deutschen benadrukt Mann dat een van de tekortkomingen van de Faustsage hierin te zoeken is, dat de figuur van Faust niet met muziek in verbinding wordt gebracht, zoals hijzelf wel doet in zijn roman. Want volgens Mann is de muziek zelf bij uitstek demonisch: ‘Zij is christelijke kunst met een negatief voorteken.’ Muziek is tegelijk mathematisch exact en zwanger van chaos en emotionaliteit. En dat is dan ook wat hij wil laten zien in de levensloop van Adrian Leverkühn die door zijn pact met de duivel zijn menselijkheid opgeeft om het hoogste als componist te kunnen bereiken. Als componist van twaalftoonsmuziek, naar het model van Schönberg, wordt hij heen en weer geslingerd tussen heftige expressiviteit en streng vormbesef. Uiteindelijk zal hij hieraan te gronde gaan. Het pact met Hitler kende voor het Duitse volk dezelfde afloop: het gaf zijn menselijkheid op om de hoogste politiek-religieuze vervoering te kunnen bereiken, al betekende dit ook de grootste oorlog en de grootste massamoord in de geschiedenis.

Toen Thomas Mann in 1938 voor het Amerikaanse tijdschrift Esquire zijn essay ‘This man is my brother’ schreef, bestond Auschwitz nog niet. Er is dan ook weleens gezegd dat Mann dit stuk nooit geschreven zou hebben na Auschwitz. Zijn in 1947 verschenen Doktor Faustus laat echter zien dat Mann de kerngedachte van ‘Bruder Hitler’, zoals de titel van de Duitstalige versie luidt, nooit heeft verloochend. Al is het misschien wél zo dat pas met de Faustroman echt duidelijk werd hoe de verwantschap van Mann met Hitler moest worden begrepen. Veel uit de passage die volgt op ‘Kunstenaarschap...’ tot aan ‘Een broeder...’ lijkt immers een portret van Adrian Leverkühn, maar ook van Luther, Wagner, Nietzsche en... van Mann zelf (vandaar inderdaad: deze man is mijn broeder). Met het afdoen van Hitler als een proleet en een vulgair mannetje, zou niemand immers ooit kunnen begrijpen waarom deze man tot zulke politieke hoogten was gestegen. En hoe voor de hand liggend zou deze kwalificatie zijn geweest, juist voor de auteur van Betrachtungen eines Unpolitischen (1918), dat aristocratische manifest van een burgerlijk reactionair. En hoe vaak, met name in zijn radiotoespraken, zou Mann Hitler blijven afdoen als ‘Lausbube’, ‘höllischer Strizzi’ en als ‘Teufelsdreck’, alsof hij het toch niet kon laten. Maar evenals in Nederland Menno ter Braak, werd Thomas Mann pas onder druk van de opkomst van totalitaire ideologieën en figuren als Hitler en Mussolini gedwongen tot een herijking van begrippen als vrijheid en democratie, zij het slechts schoorvoetend. En misschien wel juist omdat zij nooit overtuigde democraten zijn geworden en er altijd een onbehaaglijk gevoel over bleven houden, werden vooral zij gedwongen positie te kiezen tegenover de belichaming van de antidemocratie: Hitler. De antidemocratische sentimenten van de Duitse elite, die bijna als vanzelfsprekend behoorden tot het gedachtegoed van de hogere cultuur, werden dus door Hitlers optreden als het ware verdacht gemaakt, al nam het leeuwendeel van die maatschappelijke elite eerder de vulgariteit van Hitler dan zijn antidemocratische politiek voor lief (Stauffenberg, vooral bekend om zijn aanslag op Hitler, is daar een mooi voorbeeld van, zoals trouwens ook de top van de Wehrmacht). Wat J.J. Oversteegen schreef over Ter Braak, gaat ook op voor Mann: ‘Wat Ter Braak loslaat, is de hooghartige afzijdigheid van de conservatieve intellectueel. Dat betekent aanvaarding van de

[p. 74]

onheroïsche burgerlijkheid en het opgeven van de aristocratische elite-pretenties waaraan de nostalgische cultuurpessimisten bleven vasthouden.’ Niemand beter dan Ter Braak zou ook Doktor Faustus op waarde hebben kunnen schatten, want zijn Luther-essay De augustijner monnik en zijn trouwe duivel zou bijna als bron voor Manns visie op de lutherse reformatie kunnen worden gelezen. De suggestie van een vereenzelviging van Luther met de duivel, de in de Faustroman gestelde diagnose van het lutheranisme als een van de wortels van het nationaal-socialisme, het blootleggen kortom van de lijn van Luther-Hitler, dat is precies de teneur van Ter Braaks betoog (in een van zijn brieven was Ter Braak maar al te duidelijk: Luther leek hem hoe langer hoe meer een regelrechte voorganger van Streicher).

Martin Walser wijst in zijn controversiële toespraak ter gelegenheid van de uitreiking van de aan hem toegekende Vredesprijs van de Duitse boekhandel, Erfahrungen beim Verfassen einer Sonntagsrede (1998), op Manns vroege politieke opvattingen en citeert diens uitspraken dat democratie ‘niemals Deutsches Leber und Deutsche Wahrheit werden kann’ en ‘an und für sick etwas Undeutsches, Widerdeutsches ist’. Terecht zegt Walser dat Mann nooit wezenlijk anders is gaan denken, maar dat van de politieke ideeën van deze onpolitieke denker - gelukkig maar, volgens hem - weinig terug te vinden is in de romans, van Buddenbrooks tot Der Zauberberg. In zijn toespraak spreekt hij niet over Doktor Faustus, misschien omdat dit zijn betoog onnodig zou hebben gecompliceerd. Maar dan, na alle, soms heftige discussies naar aanleiding van deze toespraak, roept Walser, tijdens een interview naar aanleiding van een documentaire over Auschwitz, de Duitsers op zich te identificeren met ‘Bruder Hitler’. Pas wanneer de Duitsers de moed kunnen opbrengen zich af te vragen waar ze vandaan komen en de gedachte toelaten dat Hitler misschien toch een van hen is geweest, zouden ze het lege ritueel van het gedenken van Auschwitz achter zich kunnen laten en smet het échte gedenken kunnen beginnen, pas dan zullen ze echt begrijpen wat nooit mag worden vergeten. Want dat nooit-mogen-vergeten is een van de lege formules die Walser in zijn toespraak aan de kaak had gesteld. Lege formules en lege rituelen ontstaan daar waar men precies denkt te weten wat goed en wat kwaad is, volgens een ‘religionshafte Scharftrennung’.

Maar met de oproep tot identificatie met Broeder Hitler was voor veel Duitsers de maat vol. Detlef Hartmann had er in Die Gazette maar één woord voor: ‘unverschämt’. Maar het verbaasde hem natuurlijk niet dat de Frankfurter Allgemeine Zeitung het interview had afgenomen. Was deze krant immers niet de spreekbuis van de rechtse restauratie, van de critici van Walsers opponent Ignaz Bubis, en niet in de laatste plaats van de kritiekloze bewonderaars van Botho Strauß en Peter Sloterdijk? Het fascinerende van Hartmanns reactie is dat het een prachtige demonstratie biedt van het soort denken dat Walser probeert te bestrijden.

Het is het soort denken dat de geschiedenis ondubbelzinnig indeelt in het goede en het kwade. Welnu, volgens Hartmann was Thomas Mann een ondubbelzinnig antifascist, een onvermoeibaar strijder tegen het nazistische kwaad. Natuurlijk had hij ooit reactionaire ideeën, maar toen het echt nodig was, heeft hij die radicaal de rug toegekeerd, precies volgens de ‘religionshafte Scharftrennung’ waar Walser het over had. En het essay ‘Bruder Hitler’? Dat was niet minder dan een definitieve afrekening met het kwaad waar Mann zelf ooit ook aan laboreerde. Het is duidelijk

[p. 75]

dat niet iedereen, zeker Hartmann niet, even goed met ambivalentie uit de voeten kan. Zoveel is zeker: Hartmann staat met het naar zijn hand zetten van de geschiedenis in een traditie die we maar al te goed kennen en die zeker de Duitsers goed zouden moeten kennen. Zijn agressieve afwijzing van alleen al de gedachte aan een identificatie met Broeder Hitler, verraadt wat Mann bij Hitler had gediagnosticeerd als haat tegen de analyse, tegen de kennis. Een diagnose trouwens die herinnert aan wat Nietzsche over Wagner opmerkte: ‘Nooit was er zo'n diepe haat tegen het kennen’. En zo kunnen we moeilijk anders concluderen dan dat deze verdachtmaking van Walsers oproep, een onbewuste identificatie met Broeder Hitler verraadt, een identificatie met een traditie die juist door haar te ontkennen weer manifest wordt.

Maar er zijn natuurlijk ook andere geluiden te horen. Wie denkt er niet aan Röpke en zijn onzalige Die deutsche Frage, wanneer we bij de historicus Heinrich Winkler in Der Spiegel lezen:

Doch es ist an der Zeit, sick den Tatsachen zu stellen. Weren die Deutschen wirklich in Europa ankommen and nicht dorthin fliehen wollen, müssen sie wissen, woher sie kommen. Und erst wenn sie sich dieser Frage mutiger als bisher stellen, werden sie genauer wissen, weshalb es zum Teufelspakt von 1933 kam und wer der Mann war, den Thomas Mann sechs Jahre später in einero Essay ‘Bruder Hitler’ nannte.

Nog niet zo lang geleden werd Duitsland opgeschrikt door het bericht dat een orkestlid van de Deutsche Oper Berlin na een gastoptreden in Israël aan de hotelbar zijn drankrekening ondertekende met ‘Adolf Hitler’. De contrabassist werd uiteraard op staande voet ontslagen. Wat dreef de man tot deze macabere grap? Was het wel een grap? Was hij misschien antisemiet? Er werd wekenlang over geschreven. In de novelle Die Flatterzunge (1999) van Friedrich Christian Delius is de contrabassist een tubaspeler geworden. Terwijl hij door Berlijn zwerft, door iedereen afgewezen, probeert hij zijn kant van het verhaal te vertellen. De toon van zijn verhaal wordt steeds meer een klaagtoon, zeker daar waar hij op de bevrijdende gedachte komt: ‘Aber ich bin doch das Opfer, das jüngste Opfer dieser Scheiß-Nazis’, dan zijn we op bekend terrein en is het ook duidelijk waar Delius met dit verhaal heen wil. Want de musicus komt uiteindelijk tot het ongemakkelijke inzicht dat hij weleens de waarheid op die rekening geschreven zou kunnen hebben:

‘Vielleicht spinree ich, aber... steekt nicht in jedem von uns, nicht nur uns Deutschen, der Bruchteil eines Nazis, auch wenn wir noch so demokratisch, noch so prosemitisch, noch so aufgeklärt sind?’ Het is een mooi verhaal. Niet alleen vanwege de onaanzienlijkheid van de hoofdfiguur, zijn uitstraling van muziekambtenaar eerder dan van musicus, zijn kleinburgerlijk ressen timent ook, maar vooral omdat hier in de carrière van ‘ein kleiner Sautrompeter’ iets zichtbaar wordt van de ontwikkeling van het naoorlogse Duitsland, het goede Duitsland wel te verstaan, van het Duitsland van Röpke naast dat van Mann en Walser. Het goede Duitsland dat maar niet wil inzien dat het steeds opnieuw door de geschiedenis wordt ingehaald, en niet alleen aan een hotelbar in Tel-Aviv.