Parmentier. Jaargang 8

[p. 92]

Don Duyns
Een volstrekt overbodige bezigheid

In Holland is het schrijven van een oorspronkelijk stuk een misdaad.

Men valt er op aan, als haviken op een kreng.

Ieder sleurt een brokje mee, tot 'n kaalgevreten skelet overblijft.

Dat was zo.

Dat is zo.

Dat zal altijd zo zijn:
omdat Holland klein is,
omdat improductieve mensen op 't gebied van venijn ultra-productief zijn.

Deze snerende woorden schreef Herman Heijermans in 1893, als reactie op de vernietigende kritieken waarmee zijn dramadebuut Dora Kremer werd ontvangen. Nu, meer dan honderd jaar later, lijkt de situatie drastisch veranderd. Niet dat het ‘Hollandse stuk’ beter beoordeeld wordt, nee, het wordt bij voorkeur helemaal niet beoordeeld. Van een stuk aas voor critici, zoals in Heijermans' tijd, is het vaderlandse repertoire geworden tot besmet vlees; en niemand voelt nog langer de lust toe te tasten (al was het maar om het te verscheuren). Maar laat ik bij het begin beginnen. Theo van Gogh, Neerlands meest geliefde goeroe van de slechte smaak, zei ooit dat je om filmmaker in Holland te willen zijn, je op zijn minst masochist moest worden, om alle moeilijkheden, tegenstand en desinteresse te overwinnen. Daar moest ik vroeger wel om lachen (gekke Theo), maar nu, wat jaren ouder, wijzer en bedroefder, begin ik te geloven dat je datzelfde masochistische verlangen, het jezelf fysiek en psychisch willen pijnigen, ook - en zelfs in hogere maté - nodig hebt als je hier

[p. 93]

toneelschrijver wilt zijn.

Hollandse toneelschrijver! Onbestaanbare klanktegenstelling. Contradictio in terminis. Hollandse toneelschrijvers bestaan helemaal niet, uitgezonderd Herman Heijermans misschien, maar die is dan ook al jaren veilig dood. Op Hoop van Zegen; laatste hoogtepunt in laagland. Natuurlijk, natuurlijk, er zijn best mensen hier die stukken schrijven, van Limburg tot Friesland zelfs, en die stukken worden ook best gespeeld, maar wordt er ooit een weloverwogen woord over geschreven, wordt er ooit over gedebatteerd, wordt een theatertekst even serieus genomen als een novelle of een roman?

Nee. Absoluut niet. Een toneeltekst in Nederland is een met acute uitsterving bedreigde diersoort. En ik kan het weten, ik schrijf ze zelf. En ik regisseer ze ook. Uit noodzaak. In ons platte, kale kikkerland is zo ongeveer de enige manier om als toneelschrijver een stuk gespeeld te krijgen, het zelf te ensceneren. Aanvankelijk wilde ik alleen toneelschrijver worden, maar toen ik merkte dat dat niet echt opschoot (Frans Strijards, Sam Bogaerts en Gerardjan Rijnders kwamen zich maar niet bij me melden), ben ik zelf mijn eigen stukken gaan regisseren. Met als bijkomend effect dat ik nu vooral als regisseur opereer, terwijl ik me in het diepst van mijn gedachten toch echt schrijver voel, specifieker: toneelschrijver.

Mijn beste werk heb ik voor toneel geschreven (Wormrot, Ouderdomsvlekken en talloze andere fijnzinnige creaties), maar toneelschrijvers hier, in het dichtst verzekerde land van de wereld, dat bestaat niet. Acteurs bestaan, regisseurs ook, zelfs dramaturgen (ik ken er wel een paar), maar toneelschrijvers leiden een onzichtbaar en anoniem leven, als spinnen aan de binnenkant van een afvoerpijp. Toneelschrijver in Nederland is geen beroep, heeft geen status en je komt ook nooit ene stap verder. Ik heb gemerkt dat het hier in de Lage Landen veel meer oplevert als je een ‘echt’ boek hebt gemaakt, dan als je, zoals ik, tien of meer toneelstukken hebt geschreven. Na het uitkomen van mijn prozadebuut, de novelle Een gelukkige jeugd (1993), werd ik voor festivals uitgenodigd, in forums gevraagd, geïnterviewd en bij een literaire beweging ingedeeld, de illustere ‘generatie Nix’. Niet dat ik met dat laatste zo blij was (ik ben, was noch zal ooit worden een ‘nihilist’), maar het was in elk geval een teken dat mensen je serieus namen, dat iemand de moeite nam te wijzen op dwarsverbanden tussen schrijvende generatiegenoten, dat er iets woelde, iets bewoog.

In de toneelschrijfwereld daarentegen heerst roerloosheid als in een opgedroogde paddenpoel. In Frankrijk, Engeland - kortom: echte landen met een geschiedenis - bestaat een cultuur rondom het uitgeven en bespreken van toneelteksten en -auteurs. In Frankrijk had je zelfs een tijdje een speciaal tijdschrift rondom dit thema: Les cahiers de Prospero. In Nederland heb je ook wel een cultuur, maar die cirkelt meer rond de vraag tot hoeveel mensen op t v voor duizend gulden in staat zijn in hun blote reet door een volle winkelstraat te rennen, bijvoorbeeld. In Nederland wordt toneel(schrijven) toch een beetje gezien als het debiele broertje van de serieuze letteren, de mankepoot van de literaire scene. Dichters: ja, toneelschrijvers: nee. Geen plankjes in de boekhandel, geen besprekingen in de kranten of tijdschriften, geen kritiek, geen lof.

[p. 94]

Toneelschrijven in Nederland is een daad waarop geen enkele meetbare reactie volgt. Het is niet zozeer miskenning, het is eerder totale ontkenning. Wie dus in Nederland een toneelstuk in boekvorm uitgeeft, pleegt een daad van onverzettelijkheid. Een van die moedige individuen in dit Polderland is Marlies Oele van uitgeverij International Theatre & Film Books (ITBF). Zij belde mij op een mooie dag in 1996 dat ze had besloten mijn verzamelde werk tot dan toe uit te geven.

Mijn hart sloeg enkele malen over van blijdschap. Mijn stukken in een echte bundel! Net als Rijnders, Tsjechow, De Boer, Alfired Jarry, Kroetz en noem ze allemaal maar op. De echte grote jongens. Dit zou een doorbraak betekenen, dacht ik. Er zou over dit boek geschreven worden, gepraat, gediscussieerd. Groepen zouden zich aan opvoeringen wagen en spoedig, heel spoedig zou ik de Herman Heijermans van de jaren negentig worden: verguisd, geliefd, maar altijd gespeeld.

Niks van dit alles gebeurde. Nou ja, theateramateurgroep Sporen bracht een mooie uitvoering van mijn stuk Ouderdomsvlekken, maar dat had met de uitgave van Toneel, zoals de kloeke bundel adequaat getiteld was, niks te maken. Letterlijk geen woord werd er over dit boek geschreven. Niet in de Volkskrant, niet in Het Parool, niet in de Vrij Nederland, zelfs niet in de toen nog net bestaande Toneel Theatraal. Geen woord, geen letter, geen syllabe! Niks, nada, niente. Totale radiostilte.

Nu ik dit zo opschrijf word ik weer kwaad. Waarom heeft een Hein Janssen (Volkskrant) of een Hans Oranje (Trouw) of weet ik veel wie (Eddy Geerlings, Hanny Alkema, desnoods Loek Zonneveld) niet tenminste een of twee zinnen aan de bundel gewijd? Niet alleen ik, maar vooral ook de uitgeverij is daarmee behoorlijk genaaid. Hoe kan in godsnaam een boek verkocht worden waarvan niemand van het bestaan op de hoogte is? Durft eens iemand een bundel toneelteksten van een jonge auteur uit te geven, negeert iedereen die poging.

Had het dan tenminste afgekraakt! Nu voelt het als neuken met een plastic pop: je handelingen hebben uiteindelijk geen enkel resultaat, behalve een week gevoel. (Laat ik erbij zeggen, voor een goed begrip, dat ik nog nooit met een plastic pop gevreeën heb, en ook niet de intentie heb dat ooit te doen.) Het is allemaal tamelijk tragisch. Maar, en dat is een belangrijke vraag, waar komt die desinteresse vandaan? Wat maakt een toneelbundel minder dan een dichtbundel of een dikke roman?

Ik ben bang dat het uiteindelijk toch onze eeuwige zuinigheid en calvinisme is. De redenering luidt waarschijnlijk: die stukken zijn toch al een keer gespeeld? Dan hoeven we er toch niet nog eens over te schrijven? Wat vergeten wordt is dat een theatertekst in zijn meest zuivere vorm, namelijk als ‘leesdrama’, een compleet andere impact en zelfs betekenis kan hebben dan in de visie van een regisseur in de gespeelde versie.

Daar komt bij: Nederlanders lezen het liefst dikke romans, zoals die van Voskuil of A.F. Th. van der Heijden. Boeken waar je lange winteravonden zoet mee bent en die niet geschreven zijn in die irritante dialoogvorm. Nee, een lekkere pil, waar je flink op kunt herkauwen. Margriet de Moor, Marcel Möring, Harry Mulisch, Tomas Rosenboom, dat zijn schrijvers. Peer Wittenbols, Paul Feld, Frank Houtappels, Bouke Oldenhof... wie zijn dat?

[p. 95]

Kort gezegd komt het hierop neer: toneel is frivool gedoe, literatuur is chique. Toneelteksten zijn wegwerpartikelen, romans zet je in je sierkast in de huiskamer. Toneelschrijven in Nederland is, bij nader inzien, dus toch geen masochisme, maar een volstrekt overbodige bezigheid. Zelfbevlekking.

Ben ik nou zo'n zeikerd, of is het echt zo erg? Ik ben bang dat het laatste de waarheid dichter benadert dan het eerste (wat ongetwijfeld ook waar is). ‘Men’ valt niet meer aan op een stuk als haviken op een kreng, zoals Heijermans schreef. Nee, men schuift de toneeltekst met de punt van de schoen opzij, als een dode duif, en men vervolgt zijn weg. Dat is zo, dat was zo; en dat zal altijd zo zijn.

Is dat erg? Ja en nee. Oorlog, ziekte en dood zijn erg, geïgnoreerd worden is hoogstens lastig en frustrerend. Maar toch voelt het raar. Ik heb een boek geschreven dat niet bestaat. Het heeft een isbn-nummer en het staat geloof ik in een bibliotheek, maar het ‘is’ er niet, als object van debat en/of kritiek. Dat heeft me teleur gesteld. Ik heb een boek geschreven dat niemand leest. En daar ben ik kwaad over. Want wie schrijft er nou louter om zelf vijf exemplaren op een goed in het zicht liggende plank te kunnen zetten?

Ik niet, in ieder geval.

Het boek Don Duyns/Toneel (ISBN 90 6403 447 8) is nog in ruime mate verkrijgbaar bij de Theatre Bookshop in Amsterdam en misschien ook bij andere gespecialiseerde boekhandels. Het is uitgegeven door de Uitgeverij International Theatre & Film Books en bevat een inleiding van Marijn van der Jagt.