Parmentier. Jaargang 8

[p. 4]

[Nummer 2/3]

Marieke Donders en Frank Tazelaar Entrée des artistes
Vooraf bij Een theater van de tekst

De reacties waren toch wat ongemakkelijk, nadat op donderdagmiddag 9 oktober om één uur precies de naam werd bekendgemaakt van de winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur. Dario Fo. Dario Fo? Maar dat was toch meer een toneel-schrijver?, meende menig voorzichtig criticus. De man had toch eigenlijk erg weinig échte literatuur geschreven, en in elk geval veel te weinig om de meest prestigieuze aller literaire prijzen - let wel: literaire prijzen - in de wacht te slepen. Ook Kester Freriks kon in het artikel dat hij op de dag erna in NRC Handelsblad aan de prijswinnaar wijdde, nauwelijks heen om het spanningsveld dat met Fo's bekroning betreden was, de merkwaardige twilight zone tussen de theatercanon en de literaire. Enerzijds schrijft Freriks ronduit: ‘Fo's toneelstukken kunnen nauwelijks zelfstandig gelezen worden, ze zijn onlosmakelijk verbonden met de uitvoering.’ Maar meteen erna maakt hij duidelijk dat die scheiding helemaal niet zo strikt is: ‘Fo is allesbehalve een toneelschrijver als Beckett, die ook een romanoeuvre schiep. Desondanks gebruikt hij een literaire stijlfiguur als het fabuleren (fabulatori) en een poëtisch genre als de ballade [...]’.

Het is duidelijk dat er tussen literatuur - of laat ons zeggen: geschreven literatuur - enerzijds en theater anderzijds een merkwaardige familieband bestaat. Zo verantwoordt de redactie van het standaardwerk Nederlandse literatuur, een geschiedenis haar opzet om een totaal nieuwe literatuurgeschiedenis te schrijven uitgebreid. Vraagstukken rond canonisering, de plaats van de Vlaamse letterkunde: elke gemaakte keuze wordt zorgvuldig toegelicht. Behalve de kennelijke vanzelfsprekendheid dat er in hun literatuurgeschiedenis artikelen gewijd worden aan, bijvoorbeeld, Rederijkers-

[p. 5]

drama, aan ‘De oprichtingsvergadering van het “Nederlandsch Toneelverbond”: een keerpunt in het negentiende-eeuws toneel’, over Heijermans, en, recenter, over de première van Teirlincks De ekster op de galg (een bijdrage met als ondertitel: ‘De vernieuwing van het Vlaamse theater in de jaren twintig en dertig’) en die van Claus' Thyestes in 1966.

Ook zeer recent zien we dat de grenzen soms vreemd liggen. De Brakke Hond publiceerde onlangs een hele aflevering gewijd aan theaterteksten. Het blad verzorgde zo een uitstekend overzicht van het werk van de belangrijkste jonge toneelschrijvers van dit moment - maar de redactie ontwijkt het probleem van de canonisering door er stomweg nergens over te beginnen.

Wrijving versus vanzelfsprekendheid, het lijkt erop dat het debat over beide kunsten zich tussen die twee polen beweegt. En bij de jonge theatermakers lijkt dit niet het moment van de vanzelfsprekendheid. Gaven twintig, vijfentwintig jaar geleden de meeste uitgeverijen ook nog toneelteksten uit, tegenwoordig beperken zulke uitgaves zich tot werk van auteurs die tóch al met ‘gewoon’ literair werk in het uitgeversfonds aanwezig zijn. Geen van de huidige jonge theatermakers wordt uitgegeven door een van de gevestigde literaire uitgeverijen. Maar daar staat meteen iets opvallends tegenover: geen van de jonge theatermakers lijkt het überhaupt te ambiëren om uitgegeven te worden door de grote literaire uitgevers.

Dit voorjaar werd tijdens gesprekken tussen redacteuren van literair tijdschrift Parmentier en medewerkers van het Arnhemse theaterproductiehuis InDependance de paradox van deze problematiek duidelijk. Enerzijds bestond er relatief grote onbekendheid met elkaars werkterrein, namen als Pourveur of Boyer enerzijds of Spinoy of Reugebrink anderzijds zeiden beide respectieve partijen toen eigenlijk nog weinig. Meer inhoudelijke verkenningen bewezen echter dat er wel degelijk, soms tamelijk onverwachte, thematische, inhoudelijke en zelfs - ondanks de uiteenlopende genres - stilistische en technische verbanden bestonden.

Parmentier verkent de laatste jaren steeds nadrukkelijker de marges van de literatuur - zowel geografisch als, vooral natuurlijk, literair-inhoudelijk. De belangstelling van het tijdschrift ligt niet zozeer bij de canon, maar eerder en liever bij vraagstukken omtrent hoe die canon tot stand komt. Met de problematiek rond de verhouding (literaire) tekst en theater stuitte de redactie dus op een nieuw grensgebied dat ze erg graag eens nader wilde verkennen.

Ook voor InDependance was de samenwerking met een literair tijdschrift als Parmentier een logische onderneming. Intussen zet het Arnhemse theaterproductiehuis zich alweer de nodige jaren in voor de Nederlandstalige toneelschrijfkunst. In de begindagen van zijn bestaan was er een groot gebrek aan nieuwe Nederlandse toneelteksten, en stimuleerde het de aanmaak van nieuwe teksten door het verstrekken van schrijfopdrachten. Ook de - Vlaams/Nederlandse - Toneelschrijfprijs is in 1988 op initiatief van InDependance ingesteld, en wordt sinds 1989 onder auspiciën van Het Theaterfestival georganiseerd (de eerste keer ging deze prijs naar Frans Strijards voor Hitchcock's Driesprong, dat dit seizoen heropgevoerd wordt bij

[p. 6]

InDependance in een coproductie met Art&Pro). Inmiddels wordt er wel veel geschreven voor toneel, en ook InDependance blijft de aanmaak van nieuw werk stimuleren, dit seizoen onder meer met Kampioenenkweek van Paul Feld en Jeuk van Marian Boyer.

De samenwerking tussen Parmentier en InDependance resulteerde in het nummer dat u nu in handen heeft. Een aantal bijdragen spreekt vanzelf. Rob Erenstein geeft een historisch overzicht van de verhouding tekst en theater, Stefen Hertmans en Don Duyns schrijven - grotendeels uit eigen ervaring als zowel theater- als literatuurschrijver - over de actuele stand van zaken. Daarnaast heeft de redactie zich enkele experimenten over de grens veroorloofd. Allereerst in de vorm van iets uiterst ongeoorloofds. Aan een aantal Nederlandse en Vlaamse literaire critici vroeg zij om, bij wijze van proef, de oorspronkelijke nieuwe Nederlandstalige nominaties voor de Toneelschrijfprijs 1997 te recenseren als waren het strikt-literaire teksten - dus zonder inachtneming van uitvoerings- of regiemogelijkheden. Het omgekeerde gebeurde in feite met Wild Vlees, de nieuwe roman van Marc Reugebrink, die volgend voorjaar bij De Bezige Bij zal verschijnen. Dit boek, waaruit een hoofdstuk werd opgenomen in dit nummer, is grotendeels geschreven in de vorm van een monoloog, maar is niet uitdrukkelijk bedoeld als theatertekst. InDependance en Parmentier hebben de Utrechtse regisseur Jeroen Kriek en acteur Niels Horeman gevraagd om een hoofdstuk uit dit boek te bewerken tot een monoloog. Deze samenwerking resulteerde in een reeks opvoeringen van het stuk. Tenslotte staan in deze Parmentier enkele theaterteksten, zoals die van Paul Pourveur (wiens verzameld werk tevens wordt besproken), die eigenlijk al veel eerder op deze plaats hadden moeten staan.