Parmentier. Jaargang 3

[p. 49]

Sander Stols
De mislukking van het leenrecht

Na lang strijden is het de VVL en een groep auteurs een aantal jaren geleden gelukt de minister van WVC te overtuigen van de noodzaak Nederlandse schrijvers een vergoeding te geven voor het uitlenen van hun boeken in openbare bibliotheken. De gedachte daarachter is dat auteurs inkomsten derven doordat mensen hun boeken niet kopen maar lenen.

Dat lijkt plausibel, maar het systeem faalt.

Jaarlijks vullen alle schrijvers die een formulier hebben aangevraagd keurig een lijst in met de van hen verschenen titels. Daarna doet de minister een steekproef bij een (zeer klein) aantal bibliotheken en wordt het totaal aantal uitleningen van de opgegeven titels via een bepaalde formule vastgesteld. Per uitlening is er een bedrag beschikbaar dat daarna over de rechthebbenden wordt verdeeld.

Aasgieren

Rechthebbenden, meervoud, want de auteur is niet de enige die een leenrechtvergoeding krijgt. Ook zijn uitgever heeft daar recht op en maakt daar gebruik van, en een eventuele illustrator. Maar ook een redacteur op de uitgeverij of een (al of niet free-lance) bewerker kan zich aanmelden. Je hoeft maar een paar woorden aan een boek te hebben veranderd, of een flaptekst te hebben geschreven, en je deelt in de pot.

Dat betekent dat naast de auteur, die financieel echt afhankelijk is van de verkoop van het boek, een hele stoet ‘belanghebbenden’ de hand ophoudt die al lang voor de verrichte werkzaamheden betaald is.

Alleen de schrijver derft direct inkomsten wanneer een boek door een lezer geleend in plaats van gekocht wordt. De andere betrokkenen hebben hun geld al binnen nog vóor er éen exemplaar van het boek verkocht is!

Representatief?

De steekproef die de minister jaarlijks houdt, betreft een zeer klein aantal bibliotheken. Dit is ernstig in het nadeel van die auteurs van wie kleine aantallen boeken zijn verkocht.

Van een gewone poëziebundel verkoopt het NBLC (de grootste voorlichtings- en toeleveringsinstantie voor de openbare bibliotheken) gemiddeld tussen de 0 en de 69 exemplaren, zelfs als het om gerenommeerde dichters gaat. Van een verhalenbundel van Kees van Kooten wordt een aantal malen (populaire boeken worden door het NBLC vaak meer dan éen keer aangeboden) rond de duizend exemplaren verkocht.

Een beperkte steekproef kan in veel gevallen voor een dichter betekenen dat zijn of haar bundel nog minder lijkt te zijn uitgeleend dan het geval is. Je zult toevallig maar een aantal bibliotheken treffen waar men nauwelijks aan poëzie doet. Van Kooten (en Van Dis en Hermans, W.F. en Hermans, T., en Keuls, Y., en ook de schrijfsters van de populaire streek- en damesromans) treft dat lot niet, want hun boeken staan in alle bibliotheken, meestal met meer dan éen exemplaar per titel.

De Nederlandse bibliotheken bieden vooral populaire boeken aan, dus boeken die ook in de winkel al goed lopen. Minder gezochte boeken worden niet eens aangeschaft of na een jaar van weinig uitleningen voor een rijksdaalder verkocht uit een grote bak met bibliotheekdochters.

[p. 50]

Natuurlijk lijkt er in de evenredige vergoeding iets rechtvaardigs te zitten, maar helemaal gaat dat niet op. Mensen die boeken lenen, kopen minder boeken. En als ze kopen, kopen ze boeken van auteurs die ze kennen. Het lenen van de boeken die er bij tientallen van een beperkt aantal auteurs staan, stimuleert niet tot het kopen van onbekendere auteurs. Het beleid van de bibliotheken staat dus eerst de kennismaking in de weg, stuurt vervolgens het koopgedrag, en ten slotte worden de bestverkopende auteurs nog eens extra beloond met geld dat hun sappelende collega's veel harder nodig hebben.

Conclusie

Van de leenrechtvergoeding komt een te klein deel bij de auteurs terecht, doordat alle andere ‘boekmakende’ partijen eerst de melk afromen. Vervolgens wordt het resterende geld door een slecht verdeelsysteem vooral verdeeld onder die auteurs die toch al goed tot zeer goed verkopen. Die schrijvers halen dan ook steevast het maximumbedrag binnen (was er geen limiet gesteld dan zouden ze daar waarschijnlijk een veelvoud van krijgen).

De leenrechtvergoeding komt daarmee noch de produktie van literatuur, noch de behoeftige auteur ten goede. Zij gaat voor het grootste deel naar de goed betaalde uitgevers en hun personeel, en naar de topauteurs. Dat die laatsten er in veel gevallen via de belastingen weer 70% van terugstorten aan het Rijk, zal de minister behagen, maar doet menig beginnend of minder verkopend auteur tandenknarsend smeken om een rechtvaardiger regeling.

Gouden tip

Wie zich overigens tot de rechthebbenden op een leenrechtvergoeding laten rekenen, is volstrekt oncontroleerbaar en WVC doet ook geen enkele moeite dat na te trekken.

Wanneer u opgeeft dat u als bewerker of redacteur van, laten we zeggen, A.F.Th. van der Heijdens jongste roman bent opgetreden, kunt u een aardig geldbedrag tegemoet zien. En geen haan die ernaar kraait.

Wie weet, loopt er wel een slimme jongen ergens rond die zich heeft gemeld als redacteur van de verzamelde werken van Wolkers, Mulisch, Reve, Mien van 't Sant, Leni Saris en Kees van Kooten. Zo iemand kan stil gaan leven, en niemand snapt waarvan.