Parmentier. Jaargang 3

Esther Blom
Een Zwijgzame Kristalkijker
Schetsen voor een biografie van Nico van Suchtelen

‘Wat kan die man zwijgen’ was het commentaar van de classicus Sem Koperberg op zijn kennismaking met Nico van Suchtelen, omstreeks de Eerste Wereldoorlog. Annie Salomons schetst hem in haar Herinneringen aan den ouden tijd (1957) als een vervaarlijk zwijger, met de toevoeging dat hij briljant en levendig kon zijn als hij die zwijgzaamheid doorbrak.

De litterair geïnteresseerde aanstaande schoonzoon die in 1947 huize Van Suchtelen betrad en zich hoopte op te werpen als een soort Eckermann, zag zijn illusie spoedig vervliegen. Familieleden memoreren anno 1992 zijn stille aanwezigheid in een huiskamer vol vrolijk discussiërende mensen, zijn aandachtige manier van luisteren, verstrooid peuterend aan zijn nagelriemen.

Wat is het wezen van zwijgen?

In het geval van Nico van Suchtelen is er geen misleidender spreekwoord dan ‘Wie zwijgt, stemt toe’. Zijn karakteristieke zwijgzaamheid stond in het teken van de bezinning voorafgaand aan het opponeren.

In het persoonlijke gesprek liet hij zich slechts horen als hij iets inhoudelijks te zeggen had, wars als hij was van gebabbel. Naar buiten toe gold zijn respons het wereldgebeuren, mens en maatschappij, vormgegeven in zijn romans en sociaal-politiek betrokken geschriften. Een denker die voor zijn verbale expressie de pen boven de stem verkoos.

De vlam van het menschelijk denken springt over van geest op geest, van geslacht op geslacht. Daarom heeft de denker, ondanks zijn behoefte aan eenzaamheid, steeds den drang zich te uiten, al was het tegen katten of steenen. Zonder zichzelf mee te deelen zou hij tenslotte

[p. 63]

uitdooven, zichzelf verteren als een vuur dat geen voedsel vindt.

Bovenstaand citaat is uit Tat tvam asi (Sanskriet voor: Dat ben jij), de in 1933 verschenen roman waarin Van Suchtelen zich het persoonlijkst heeft uitgesproken. Zonder schroom kunnen de ‘aanteekeningen van een kristalkijker’, zoals de ondertitel luidt, worden opgevat als corresponderend met het gedachtengoed van de schrijver.

De reacties van recensenten waren zeer uiteenlopend, van een ‘rijk, mooi en hoogst merkwaardig boek’ tot ‘het had ook De oude heer Jansen op zijn praatstoel kunnen heten’. De lezer van vandaag wordt vooral getroffen door de actualiteit van de alerte tirades tegen de vreemdelingenhaat die het opkomende nazisme van de dertiger jaren in zijn kielzog voerde. De zwijger sprak en wel zo duidelijk verstaanbaar dat hem tijdens de Tweede Wereldoorlog met het verbod op zijn werk een ander zwijgen werd opgelegd.

In 1933 was het echter nog niet zover. Een jaar eerder, na de dood van Leo Simons, had Van Suchtelen de leiding van uitgeverij De Wereldbibliotheek overgenomen, samen met dr. P. Endt. Het huiselijk leven speelde zich af in de ambtswoning met grote tuin aan de Admiraal de Ruyterweg te Sloterdijk, in het zelfde gebouw waar ook kantoor, drukkerij, binderij en magazijnen waren ondergebracht. Een bakstenen creatie van architect L. Zwiers, in de sfeer van de Amsterdamse School.

Nico en zijn vrouw Toos van der Werff hadden beide al een gezinsleven achter de rug toen zij hun verbintenis aangingen. Samen kregen zij kort na elkaar nog drie kinderen. Ten tijde van de verschijning van Tat tvam asi bevonden zij zich in de situatie van niet meer zo heel jonge ouders die maar moesten zien hoe hun tweede lichting nageslacht (in de leeftijd van negen, elf en dertien) in toom te houden.

Dat Nico naast zijn taak als uitgever toekwam aan scheppend werk en zeer produktief was, mag worden toegeschreven aan de vastberadenheid waarmee Toos hem beschermde. Overeenkomstig de traditionele taakverdeling regelde zij het huishouden, verzorgde de kinderen en ontving de meestal onaangekondigd verschijnende vrienden en kennissen. Nico's zwijgzaamheid verhinderde niet dat men hem wilde ontmoeten. Zijn beschouwelijkheid trok velen aan, maar het was de sprankelende uitstraling van Toos die de bezoekers bond. ‘Men kwam voor Niek, maar bleef voor Toos.'

Noot van de auteur

Dit fragment is een samenvoeging van twee onuitgewerkte schetsjes, zoals ik er meer op papier heb staan. Ze zijn onderdeel van een groeiende verzameling aantekeningen betreffende het bestudeerde bronnenmateriaal en de ontstaansgeschiedenis van deze biografie. De lapjes voor een te vervaardigen lappendeken.
Ik bevind me nog te veel in de fase van het verzamelen, verkennen, ordenen en bestuderen om een definitieve tekst te kunnen bieden. Een probleem dat zich voordoet, is het verleggen van de grenzen: wanneer is de voorbereiding afgerond en kan de litteraire arbeid beginnen? Er doemen steeds nieuwe mensen en gegevens op die de moeite waard zijn gehoord en bekeken te worden.
Amsterdam, april 1992

[achterplat]